Holodomor tamén para as linguas

Imaxe: Galipedia: Holodomor

Hambruna roja. La guerra de Stalin contra Ucrania, de Anne Applebaum (Barcelona, Penguin Random House, 2019) non se centra só no periodo da fame negra (1932-34), senón que fai unha aproximación á "cuestión ucraniana" dende a Idade Media para explicar como non foi posible un Estado soberano ata finais do século XX.

Lingua e cultura ucraínas estaban xa definidas na Idade Media. A identidade nacional foise conformando ao longo da historia, sobre todo nos séculos XVII e XVIII, e foi recoñecida por intlectuais de prestixio: "L'Ucraine a toujours aspiré à être libre", deixou escrito Voltaire. Non ocorría o mesmo coas marcas territoriais, polo menos no seu lado occidental. Se cadra foi este o detalle que propiciou o baile de donos, nomeadamente polacos e rusos, que andaban á retesía para o reparto da torta.

Como vén sendo habitual cando se trata de chamarse a donos dunha leira allea cómpre eliminar as marcas que a identifiquen. E así se tentou facer coa lingua, a cultura e os elementos simbólicos ucraínos, con maior ou menor intensidade e con diversos métodos, ao longo da historia. O uso da fame provocada intencionadamente para someter o país é o fío condutor do libro de Applebaum. A crueldade de Stalin fixo da fame a principal ferramenta para converter a Ucraína nunha provincia sen identidade da Rusia soviética e, asemade, para ir dando aviso a outros territorios do que podían esperar se non musgaban a orella.

Os mortos por fame e os desprazados cóntanse por millóns. Os anos da fame negra (1932-34) transcorreron baixo a bota soviética, pero pode afirmarse que fartura --salvo de miseria-- non a houbo na zona en toda a primeira metade do século XX. Mortos e superviventes non só padeceron privación de comida, vestido e vivenda; tamén padeceron outras privacións de carácter inmaterial. Este é o aspecto no que imos reparar aquí.

Nas leas armadas producidas ao longo da historia entre os distintos amos do territorio téñense atopado soldados de fala ucraína en ambos os bandos contendentes, mais isto non foi atranco para consideraren os ucraínos, independentemente do bando que lles tocase, como distintos na lingua, usos, costumes, relixión, música, comidas... As afectacións viñan cando tal recoñecida identidade non interesaba á parte dominante. Por exemplo, os burócratas e mesmo os académicos rusos consideraban o ucraíno como un dialecto do ruso, un patois, que "non tiña dereito a unha existencia independente (cfr. p. 18) e usábase entre escritores rusos como elemento caracterizador da fala dos labregos.

Os polacos, pola súa vez, insistían en considerar as terras ucraínas como "fronteira non civilizada á que eles levaron a cultura e as institucións do Estado" (p. 19). Como as clases dominantes que falaban outras linguas distintas do ucraíno se asentaban en zonas urbanas e os monolingües ucraínos ocupaban as zonas rurais non se tardou en considerar estas zonas como "retrógadas e primitivas", consideración da que non se librou o idioma. E a escolla desta lingua por parte dos intelectuais comportáballes a sospeita de subversivos ou antisistema. Por suposto, estaba fóra do ámbito oficial pero era o idioma poético e de ámbito privado. No século XIX gañou a etiqueta non sempre santa de "nacionalista", que baixo o imperio ruso significaba unha ameaza para o goberno central o mesmo que para os boxeviques que se fixeron posteriormente co poder. A súa prohibición baseouse na falacia de que non era un idioma. No fondo estaba o medo a que a normalización do ucraíno en todos os ámbitos (ensino, xustiza, administración, lexislación...) suporía unha "alteración perigosa" para a unidade do Estado. Isto significou manter unha boa parte da poboación no analfabetismo ou nunha deficiente formación educativa, así como a trasfega de falantes para o ruso porque era a lingua na que podían progresar socialmente. Baixo o poder dos tsares prohibíronse libros, publicacións, libretos musicais e teatro en ucraíno, así como as actividades das agrupacións da sociedade civil. Paralelamente, cara ao territorio ucraíno foron atraéndose xentes doutras falas co engado da industrialización das cidades. Todas estas medidas foron corrixidas e aumentadas a medida que os soviets se afianzaron no poder. Cando se carece de Estado e de poder político a literatura e a arte convértense na canle do espírito patriótico. Nin que dicir ten que canda a independencia política e o crecemento económico medran a produción e a difusión lingüística e mais o orgullo e a paga emocional que os falantes ofrecen ao seu idioma.

A traxectoria normalizadora non durou moito e coa chegada dos bolxeviques ao poder revirouse de vez, nomeadamente baixo a etapa staliniana. Stalin concibía a Ucraína economicamente como despensa e politicamente como provincia sen identidade. E non dubidou en empregar toda a forza do poder, do exército vermello e do aparello de propaganda para o logro dos seus obxectivos. Así que tornou a prohibición da prensa ucraína, botouse o idioma fóra das aulas, pecháronse teatros, elimináronse libros de texto e outros materiais e non volveron editar as gramáticas e dicionarios doutras épocas; podíaselle disparar impunemente a calquera que falase ucraíno ou o parecese (p. 91). Acompañáronse estas accións coa aniquilación das elites e cunha feroz campaña de demonización ideolóxica das manifestacións culturais en ucraíno. Converteuse este idioma nunha lingua inferior, de aldeáns, de granxa (pp. 90-1), fronte ao ruso, idioma superior e urbano. Expresarse en ucraíno era identificarse como "pequenoburgués", "nacionalista", "contrarrevolucionario" (p. 91), etiquetas que podían levar a calquera ao cárcere, ao gulag ou ao paredón. Creose, en definitiva, un clima no que toda relación coa lingua nai resultase tóxica e perigosa.

Malia a hostilidade amosada dende o poder, o programa de sometemento non deu acabado coa identificación do país coa súa lingua e a súa cultura. E a Ucraína figura nos mapas dende 1991 como país independente  co ucraíno como lingua oficial. Como se pode supoñer, a maioría da poboación tamén coñece o ruso, froito da pertenza á URSS. Tamén padece outras secuelas menos gratas froito desa mesma relación.

Todo este drama histórico do que nos fala Anne Applebaum (negado por algúns onte e hoxe), ocorrido nun país tan afastado de nós xeografica e culturalmente, ecoa con estraña familiaridade no proceso lingüicida vivido no noroeste ibérico. ¿Va que si? Se cadra, é no momento presente onde se aprecian as diferenzas. Mais este é outro cantar.

Deixo aquí un par de recensións da obra referida:

• Adam Hochschild, "Hambruna roja. La guerra de Stalin contra Ucrania", El Cultural, 18-02-2019: https://elcultural.com/Hambruna-roja-La-guerra-de-Stalin-contra-Ucrania.
• Rodrigo, "Hambruna roja - Anne Applebaum", Hislibris: https://www.hislibris.com/hambruna-roja-anne-applebaum/

A lingua da terra natal

"A lingua da terra natal é o alimento espiritual das almas sinxelas. O idioma é o bálsamo que mitiga a nostalxia do expatriado. [...] A comunidade do idioma é unha das que máis influíron na formación da Patria e por este motivo os conquistadores sempre trataron de arrincar as linguas propias dos pobos anexionados; e os pobos vencidos sempre defenderon o seu idioma como o derradeiro resto da súa indepencia".

A quen escribiu esas palabras executárono, canda outras once persoas, na estrada Coruña-Ferrol o once ou doce de setembro de 1936. Non tivo xuízo. Chamábase Arturo Noguerol Buján. Non foi un acto de amor o que o levou a unha foxa común do cemiterio de Serantes. Tampouco se pode dicir del que fose delincuente, nin separatista, nin fanático impositor de galego excluínte ou como lle queira chamar o gobernante "de turno". Nin fai falla ser lingüista para saber que unhas linguas espertan máis afectos ca outras.
En fin... Para sabermos máis podemos botar unha ollada ao libro de Jesús-Fernando Román Alonso (2003): Arturo Noguerol. Xornalista, arbitrista e financeiro do Galeguismo. (Galegos na Historia), Vigo, Ir Indo. (Cita e imaxe tiradas deste libro, pp. 25 e 49 respectivamente).

"Tendréis envidia de los muertos"

Imaxe:Historia de Iberia Vieja 162

Leo na revista Historia de Iberia Vieja (número 162, decembro de 2018)  o artigo "Campos de concentración en España", de Bruno Cardeñosa. Censa o autor 188 campos e dá detalles do trato exquisito que recibían os inquilinos desas residencias. Trato que sintetiza perfectamente a frase premonitoria de Ernesto Giménez Caballero: "Tendréis envidia de los muertos". Un estudo máis amplo e recente de Carlos Hernández, Los campos de concentración de Franco, aumenta a cifra en bastantes máis.
Para saber do trato que recibían os presos remítome, para empezar, ás fontes enriba sinaladas. Soamente quixera reparar na toponimia do mapa que acompaña o artigo citado, porque se trata da toponimia dos amos dos campos de concentración. Case que o único estraño é a posición de Camposancos. Os topónimos deturpados a machadazos levan camiño de se converteren nun endemismo. Houbo un coñecido defensor do galeguismo cordial que considerou tales nomes como "sinónimos enriquecedores". Non logro saber o que enriquecen. E hai xente que vai máis alá e que se nega redondamente a recoñecer que os lugares tivesen outro nome que el de siempre porque toda la vida se llamó así.
Pero se ningún topónimo do noroeste resulta impronunciable para calquera falante do leste do valado de grelos (greloseto para entendérmonos), ¿a que vén tanta teimosía na deturpación? Pois a única razón que queda é a que se le no pé dun debuxo de Castelao: a nosa terra non é nosa. Cómpre indicarlles claramente aos mandados que non son donos da súa terra, que o nome que lle puxeron non vale, que saiban de vez que lles varreron a terra de debaixo dos pés.
Se houbo xente que tivo o callo de "hospedar" unha boa masa de concidadáns en campos de concentración ou mesmo de deixar a un semellante enterrado coma un can danado nunha foxa descoñecida e viñeron despois outras xentes que prefiren deixar a cousa como está para non desenterrar odios... calquera cuestión lingüicida pareceralles unha brincadeira que non ten lles por que tocar a moral. Así que, quen queira vivir en Ourense, Rianxo ou Sanxenxo que saiba que estaría a vivir nunha distopía. O sensato é vivir en Orense, Rianjo, Puebla del Caramiñal...

Unha palabra, dúas pesetas

"Nos meus tempos de Seminario non só non había profesor de galego, senón que tamén alí, coma en tódolos centros de ensino, o galego estaba penalizado con dúas pesetas ou máis por palabra e, se estaba penalizado, tamén estaba perseguido e, se estaba perseguido, culpado e, se culpado, condenado e, se condenado, en espera de execución definitiva. Todo en nome dun certo patriotismo artellado sobre eixes seudoteolóxicos. Daquela dicíasenos que tiñamos que avergoñarnos de que se nos notase o acento e o alento galego ó falar castelán. Por iso, debiamos abri-los «os», cerra-los «as», redondea-los «es», despachar con soltura os «us» e remarcar na pronunciación o puntiño dos «is»" (Xosé M. Carballo Ferreiro, Amencer nº 100, Mondoñedo, 25-11-1992. Citado en ÍNSUA LÓPEZ, Emilio Xosé (2017): Díaz Castro: poeta en formación (1914-1936). Compostela, Laiovento, p. 38.

Os que fomos nenos da chamada "xeración hostiable" gozamos desas penalizacións e desas "cordiais" advertencias metodolóxicas de "bilingüismo harmónico". A maior abondamento tamén podía caer algún reforzo físico en forma de lapote ou similar para que quedasen ben metidiños na chencha tan sabios consellos.

Imaxe: todocolección

Se traducimos esas dúas pesetiñas a euros de hoxe, podemos escachar coa risa. Quen che nos dera que as multas de tráfico fosen así de duras! Pero os que aínda lembramos dispor dunha presadiña de caramelos por un pataco (10 céntimos de peseta) non podemos deixar de sentilo como un castigo excesivamente cruel para os nosos petos de cativos. Se alguén o dubida, non ten máis que comparar as "multas" lingüísticas con esta táboa de prezos  dos anos sesenta do século XX. De cantas lambetadas non podiamos dispor con dúas pesetas! E máxime se temos en conta que son prezos separatistas de cidade tradicionalmente cara.
Pode parecer unha broma, pero só é unha mostra de odio contra despistados falantes de galego. Hoxe, a situación --coma o raposo-- mudou de pelo, pero non de condicións. Velaí está o éxito da política lingüística para confirmalo coa perda sistemática de galegofalantes, por non mentar o arruallo co que se negan a atendernos como usuarios nalgúns despachos.

Noutrora non había imposición ("del gallego")

Imaxe Centro Virtual Cervantes

"En ese año [1570], en efecto, son aplastados los moriscos granadinos, que se habían levantado en las Alpujarras contra las medidas dictadas por Felipe II a instancias del Concilio de Granada, prohibiéndoles el uso de sus vestidos, las bodas y las zambras, exigiendo que sus casas permanecieran abiertas por las noches y concediéndoles, en fin, un plazo de tres años para que aprendiesen el castellano". (Véxase en José María Ridao, Contra la historia, Barcelona, Galaxia Gutenberg/Círculo de Lectores, 2009, p. 125).

E non foron estas as únicas medidas amables da acción de goberno. Pola época lévase e Inquisición ás Américas e o duque de Alba andaba a poñer orde nos Países Baixos.
No que portén á lingua, houbo un rei (emérito) que soltou nun discurso que nestas variadas terras das Españas todo o mundo abrazou amorosamente o castelán. Se cadra, estaría a pensar neses amores que matan. En tempos máis achegados a nós temos escoitado aínda afirmacións máis amorosamente radicais sobre a unificación lingüística, a normalización, a "inmersión"...
Tornando á medida felipista, cómpre recoñecer que debeu de ser moi eficaz. Hoxe en día, con tres anos de escola de idiomas non se daría chegado ao B1. Claro que os afectados pola medida tampouco precisaban do certificado para acceder a un posto de funcionario. O que non me atrevo a preguntar é o que lles pasaría aos que non desen chegado nese tempo a un nivel aceptable de castelán, pero tampouco paga a pena preocuparse a destempo: iso ocorreu hai séculos, cando en España non se puña o sol.
Hoxe disque non hai conflitos lingüísticos nas Españas (salvo os que crean os tolos soberanistas) e, se os houber, aplicaríaselle o lerio do bilingüismo harmónico ou cordial e asunto arranxado. Este método éralle absolutamente descoñecido a Felipe II e iso obrigou a mouriscos e outras razas peregrinas a pórse ao día en castelán en menos tempo có que leva facer un máster. Cada época ten o seu aquel, ¿que lle imos facer?

Un escritor insatisfeito e defraudado: W. Fernández Flórez

Imaxe: Fundación Wenceslao Fernández Flórez

"No es sociólogo, es verdad. No es un gobernante, es verdad también. España no puede esperar de él más que la inactividad y el sopor; certísimo. Pero puede dar destinos, y su mano suave tiene una cautela prodigiosa para repartir los fondos de reptiles"

Lido o parágrafo sen ningunha referencia ao que ancoralo enseguida se nos vai a cabeciña a algunha siglapunto (Emepunto, Errepunto, Ipunto...) referida a persoeiros que exercen o poder ou lle andan ao axexo. Semella un anaco tirado dalgún artigo de opinión de hoxe mesmo.

Pero o texto está tirado dun artigo titulado "Panorama político", escrito por Wenceslao Fernández Flórez e publicado o 29 de setembro de 1915. Referíase a Eduardo Dato Iradier e soa coma se non pasasen máis de cen anos por el.

O estudo de José-Carlos Mainer* do que collo a cita de enriba apunta, ademais das políticas, outras causas da insatisfacción do escritor coruñés en lingua castelá. A saber:

“Independientemente de las razones que antes he citado como causa del «señoritismo» del escritor, sería injusto olvidar aspectos más sociológicos que psicológicos: la absoluta precariedad de la clase media gallega, separada del pueblo bajo por el abismo de una diferencia de idioma pero también sometida a una oligarquía muy caracterizada; víctima de un complejo de inferioridad frente a las gentes del resto de la península, pero vivero tradicional de funcionarios y militares, únicos status donde la seguridad del puesto neutralizaba la inestabilidad temperamental de los gallegos (muchas veces resuelta en sumisión aparente, astucia y frialdad). No creo que falten estos rasgos en nuestro escritor, uno de los pocos españoles de su tiempo que supo hacer del periodismo lo más parecido a un negocio saneado y a un empleo fijo”.

Se unha opinión coma a transcrita ao inicio mantén a súa frescura pasado un século, alguén máis que o seu autor se sentirá insatisfeito e defraudado. Semella que estamos vendo a representación da mesma obra no mesmo teatro. Non cambia nin unha coma do libreto nin os elementos da escenografía. Soamente se van renovando os actores e as súas chaquetas, e o único que podemos valorar é se representan mellor ou peor o papel que teñen asignado. Para os espectadores que sofren a representación la vida sigue igual. O no.
No que portén ao abismo lingüístico estamos dando agigantados pasos al frente.

_________________________________________________
*José-Carlos Mainer, Análisis de una insatisfacción: las novelas de W. Fernández Flórez. Madrid, Castalia, 1976. Citas das páxinas 69 e 17-8, respectivamente.

Medios prudentes e eficaces para a extinción do idioma

Imaxe: El País

Collo esta cita de Isaías Lafuente, Y el verbo se hizo polvo, Barcelona, Espasa, 2014.

“En 1825, El Congreso Constituyente del Estado de Guatemala, ‘considerando que debe ser uno el idioma nacional, y que mientras sean tan diversos como escasos e imperfectos los que aún conservan los primeros indígenas, no son iguales ni comunes los medios de ilustrar a los pueblos, ni de perfeccionar la civilización en aquella apreciable porción del Estado, ha tenido a bien decretar y decreta: los párrocos, de acuerdo con las municipalidades de los pueblos procurarán por los medios más análogos, prudentes y eficaces, extinguir el idioma de los primeros indígenas’”.

Ao autor sóalle “muy fuerte” o de “procurar extinguir el idioma por medios prudentes”, e conclúe que “el eufemismo habitó siempre y en todo lugar entre nosotros” (pp. 194-5).

Non teño ningunha dúbida do amor de Isaías Lafuente pola súa lingua. Abondaría con ler este excelente e deleitoso libro do que falo para decatarse. Así que a cita non agocha ningunha atravesada intención. Sinxelamente recolle un  de tantos casos de oficialización dun proceso glotófago, que podería aplicarse tranquilamente ao noroeste ibérico ou a calquera outro punto do planeta onde se pretendese extinguir unha lingua.

Documento e idea son do dezanove, século no que se consideraba unha desgraza a variedade lingüística do mundo. O progreso arrombaría coas linguas peregrinas e deixaría unha única lingua: a do poder, obviamente.

O principio de autoridade sempre dá a razón a quen a ten (a autoridade). Pódenos expropiar, confiscar os bens, facer pagar impostos ou cambiar a lingua sen ter que dar xustificacións. E cando as dá, coma no caso da lingua, sería como para tomalas a risa se non resultasen tan tristes:

• o idioma nacional só pode ser un
• os idiomas dos indíxenas son escasos e imperfectos
• inútiles para a ilustración e a civilización

Os sociolingüistas teñen recollido polo mundo adiante montes e moreas de razóns deste estilo; pero non deron recollido as demostracións nas que se basean.

Tamén resultan familiares os protagonistas do proceso glotófago: o cura e mais o alcalde, que nos recuados tempos decimonónicos controlaban ferramentas coma o púlpito, o pregón, a escola se a había...

O século XX proseguiría coa idea, corrixindo métodos e aumentando recursos. O século no que estamos agora cambiou o discurso, pero non a intención: quen avogue polas linguas minoradas é un abusón que conculca os dereitos lingüísticos dos pobres cidadáns que falan a lingua dun Estado. Non deixa de sorprender o actuais que resultan as ideas decimonónicas. Hoxe mesmo (14-10-2016) pódense ler en La Voz de Galicia afirmacións como a que recollemos:

“[...] y por eso, antes que nada y sobre todo, la defensa de las lenguas vernáculas allí donde existen se ha planteado por los nacionalistas como una acometida agresiva e intransigente para acabar con la lengua común a toda España”. E insiste: “Y es que tanto la defensa de los símbolos nacionalistas (banderas, fiestas, himnos) como las de las propias lenguas que aquellos consideran punta de lanza de su política divisiva y de discordia entre españoles no tienen otro objeto que afirmar lo propio frente a lo común, lo que nos separa frente a lo que nos une, lo que nos enfrenta y no lo que nos reconcilia”.

E os que, aínda sendo de aldea, non somos nin nacionalistas, nin periféricos, nin unidades centrais, nin andamos a teimar con sermos españois nin deixarmos de selo, nin levamos bandeira ningunha en camisolas ou calzóns, nin cantamos himnos con letra ou sen letra… ¿por que temos que deixar que acaben coa lingua que nos pon en comuñón cos pais, coa terra que nos viu nacer e cos veciños cos que vivimos acotío? ¿A santo de que non nos podemos permitir o luxo --por poñer un exemplo-- de que nos multen na lingua escasa e imperfecta de indíxenas primitivos?

¿Sabe alguén a quen se lle poden dirixir estas queixas? ¿Temos os indíxenas primitivos do século XXI follas de reclamación á disposición dos usuarios de idiomas non comúns? ¿E dende cando un falador vernáculo fai tremelicar os fundamentos do Estado? ¿Cando se convencerán os teimudos do idioma universal de que a lingua máis común para un indíxena periférico  é a que se mama? Supoñendo que antes non lle civilizaran a nai… Porque os predicadores contumaces do idioma único tenden a esquecer que a extinción dunha lingua sempre comeza con forza máis ou menos bruta. Exprésao moi poeticamente unha canción italiana: 

[...] quando saremo insieme a te

noi ti daremo un'altra legge e un altro Re.

La legge nostra è schiavitù d'amore [...]

E aos indíxenas primitivos non nos vai quedar outra que crelo, porque somos "una apreciable porción del Estado". Pois tamén a lingua vernácula, allí donde exista, debería ser obxecto do aprecio, prestado por medios prudentes e eficaces, aínda que non o diga a constitución. ¿Ou que?

Xuristas das Irmandades da Fala

Os traballos que recolle este libro conforman un profundo capítulo da sociolingüística dos últimos cen anos no que portén ao campo da administración de xustiza. Céntrase na época das Irmandades e chega aos nosos días. Ofrece relación e biografías sucintas dos xuristas salientables: Manuel Banet Fontenla, Fermín Bouza Brey, Salvador Cabeza de León, Roberto González Pastoriza, Arturo Noguerol Buján, Valentín Paz Andrade, Lois Peña Novo, Luís Porteiro Garea. A nómina alárgase coa relación de persoeiros comprometidos coa lingua e, directa ou indirectamente, relacionados co Dereito (pp. 22-26). Os estudos de Xosé Manuel Pacho Blanco e Xaquín Monteagudo Romero ofrecen un amplo panorama da época, do movemento irmandiño e dos xuristas achegados, así como do panorama previo do século XIX.

Mais non se trataba só de levar a lingua ao exercicio da xustiza, tamén cumpría estudar o Dereito galego, especialmente o civil. Así o podemos ver nos traballos dedicados especificamente a Lois Peña Novo (da autoría de Manuel Roca Cendán), a Roberto González Pastoriza (de Xurxo Martínez González), a Fermín Bouza Brey e Trillo (de Clodio González Pérez), a Manuel Banet Fontenla (de Henrique Harguindey Banet) e a Lois Tobío (de Xulio Ríos).

Do momento actual ocúpanse senllos traballos de Carlos García Varela (“A situación do galego na administración de xustiza segundo os informes do Consello de Europa”) e Dalila Dopazo, Sandra Piñeiro e Luís Villares (“Un conto centenario”). Analizan o percorrido e os atrancos da lingua para a súa normalización neste campo.

No remate de contas, estamos hoxe case que na mesma. Lembramos e recoñecemos un mundo de xente que loitou pola dignidade da lingua --que tamén é dignidade persoal-- en tempos escuros e difíciles, que logrou transmitir ilusión e esperanza, pero que, pasados cen anos, os soños desta xente aínda están lonxe de se veren cumpridos. Soños que se resumen nos derradeiros parágrafos deste libro:

“As verbas de Porteiro Garea volven a nós coma ecos non escoitados nas esferas do poder: cómpre esixir a galeguización completa da administración, dos seus axentes e dos seus medios, como única garantía para a cidadanía de xustiza e fidelidade.

Todo o demais, son contos” (p. 192).

Dictiografía

• Xosé González Martínez, “Xuristas das Irmandades da Fala demandaron o uso do galego nas instancias xudiciais”, Mundiario, 25-07-2016.
• Xosé González Martínez, “En Monforte de Lemos co dereito”, Faro de Vigo, 08-03-2016.
• Francisco Albo, “Monforte recupera a figura do dirixente galeguista histórico Manuel Banet”, La Voz de Galicia, 07-06-2016.

---

VARIOS, Xuristas das Irmandades da Fala. Vigo, Asociación de Funcionarios para a Normalización Lingüística, 2016.

Mi casa gallega en Sangenjo

Unha das razóns para lle cambiar o nome a un lugar é a imposibilidade de reproducilo na lingua orixinal. Teoricamente toda boca pode reproducir calquera son humano, pero só teoricamente. Na realidade abonda con lembrar as dificultades para imitar os sons da lingua estranxeira que estamos a deprender para confirmar o lonxe que queda a práctica da teoría, aínda tratándose de linguas da mesma familia.

Moitas veces os topónimos chégannos de lonxe por mediación doutras linguas, co que xa contamos con máis dunha vía de cambio.

Así e todo, nestes casos entre o orixinal e os resultados noutras linguas adoitan gardar semellanza: Spain, Spanien, Espagne, Spagna, Espanha, España… E debemos descartar nestas deturpacións do orixinal calquera sombra de mala fe, independentemente da consideración que cadaquén teña da marca.

Pero estas consideracións non teñen ningún valor para explicar o uso que Mariano Rajoy fixo da toponimia galega no programa de TVE En la tuya o en la mía. Calquera habitante da península Ibérica, incluídos os do Peñón, darían pronunciado con notable solvencia os nomes de Sanxenxo, O Carballiño e Ourense. Poida que nin se lle atrancasen a quen teña problemas na lingua, beizos, dentes, queixadas ou padal. 

No caso que nos ocupa nin faría falla lembrarlle a normativa sobre a toponimia de Galicia. Aprobouna o seu partido.

Resulta dificilmente comprensible nestes tempos esta teimosía en empregar un nomenclátor coma se este territorio aínda fose a leira de Felipe V (Quinto). Diremos na súa desculpa que, se cadra, aprendeu a xeografía do país nalgún mapa colgado na parede dunha escola unitaria nos tempos da España Una, Grande y Libre que practicaba o monolingüismo excluínte e non o bilingüismo cordial. Pero son ganas de desculpalo.

Calquera malpensado diría que Rajoy sente noxo polos topónimos que fan visible a lingua do oeste do telón de grelos e que practica sen ningún miramento o proceso glotófago, asistido polo dereito que o vencedor ten sobre o vencido.

Mais non sexamos malpensados, porque en España ningún goberno actuou nunca contra os vencidos. E no que portén ás linguas regionales é ben sabido que que se foron deixando para abrazar amorosamente o idioma común e os galegos, por non ser menos ca os demais, fomos bautizando fillos e leiras en cristiano.

Amén.

Ti falar

Este texto de Fernando Díaz-Castroverde que pegamos aquí á esquerda lémbranos aquela anécdota dun Cunqueiro aínda neno que tentou escribir unha novela de vaqueiros na que os indios falaban galego.
Hoxe, segundo datos do IGE, os indios galegofalantes imos a menos. En troques, abondan cowboys que colleron o vezo de lle arrincaren a cabeleira a lingua, retorcérenlle a sintaxe e cuspírenlle no léxico coa mesma satisfacción de quen masca tabaco. E fano con gozo e a conciencia. Como Deus manda.

(O texto é de Fernando Díaz-Castroverde, Microbios e outros paquidermos. Vigo, Galaxia, 2011, p. 35).

...excepto las noticias militares

Seica se vai catalogar e dixitalizar o arquivo do centro territorial de TVE en Galicia. Lémolo na reportaxe de Xosé Manuel Pereiro, "Galicia enlatada", El País 22-07-2011.
Á parte do valor documental, gardan outros valores de difícil catalogación. Por exemplo, aquela media horiña (creo que, máis ou menos, era o que duraba) de desconexión territorial no que se podía escoitar e ver falar en galego nunha televisión era moito máis do que podía ter soñado calquera galeguista histórico. ¡E aínda en tempos de Franco! Dende aquelas, a situación mudou nalgúns casos para bencísimo e noutros para todo lle cómpre.
Mais o que resulta salientable dende o aspecto social da lingua é a estrañeza do presentador Xoán Barro:

"Lo que más me extrañó era que en lo que entonces se llamaba Panorama de Galicia se emitía todo en gallego, excepto las noticias militares". "Es que como muchos vienen de fuera...", le explicó mucho después el que fue primer director del centro, Eugenio Pena.

Imaxe de finzioni.

Me he enamorado del gallego

Desta volta reparamos na crónica que Xurxo Salgado publica en El Mundo (17-07-2011) sobre os cursos de verán para estranxeiros do ILG e a USC. Agradécese o título, o sentimento, a emoción... e outros resultados máis tanxibles como traducións e creación de obras de xentes alóglotas neste noso vello idioma. Se consultamos calquera catálogo bibliográfico non resulta difícil atopar apelidos estraños para este recuncho do mundo. Grazas a todos eles, especialmente por non se sentiren traumatizados por la imposición del gallego. Actitudes coma as descritas na crónica reconcilian a calquera coa vida e co mundo. Os falantes adoitan establecer coas linguas algún tipo de relación afectiva; é algo que recoñecen ata os sociolingüistas da FAES. ¿Cal sería a situación se todos os indíxenas e trasterrados amosasen unha actitude semellante coa lingua propia de Galicia? Nestes tempos cómpre botarlle imaxinación.
Que un alóglota se debruce sobre a lingua dun resulta ilusionador. Así e todo, este blogueiro considera que para a boa saúde dunha lingua non é imprescindible a proxección exterior. ¿Cantos idiomas haberá no mundo absolutamente descoñecidos fóra da súa sociedade ou que, como moito, resultan algo familiares ós veciños máis próximos? E non por iso pensamos que sexan linguas inútiles nin anormais nin atavismos...
Os estudantes da foto seguro que non o pensan, mais por estes lares haberá quen os considere tolos ou algo peor.

...en castellano, que es el idioma de la patria

Daniel Salgado, "Prohibido rodar cine en gallego", El País 15-07-2011.

A reportaxe relátanos un feito que parece tirado da noite dos tempos e sería unha anécdota para sorrir se a mentalidade que creou a situación que se nos conta non estivese aínda viva. O protagonista da noticia comenta asombrado que causase máis problemas coa autoridade unha curtametraxe que falase en galego ca unha obra que criticase máis ou menos abertamente o sistema. É dicir, que a opción lingüística era máis subversiva cá ideoloxía.
Hoxe en día confiamos en que non nos citará a policía polo único delito de pórlle a banda sonora a unha película na nosa lingua. Mais non confiemos demasiado, por se acaso. Hai recursos máis sutís que pasar pola comisaría. Lembremos que está  en vigor un decreto que só lle concede ó galego o 33,33% de uso. Se cadra é único no mundo, porque non coñecemos máis casos de que os encargados de promocionar e pór en valor un idioma limiten o seu uso no seu propio territorio. Igual é que non o temos lido ben.
Tornando ó consello do "gris", debemos dalo por bo. Especialmente se se acompaña dunhas rotundas losqueadas. Pero... sabemos que a patria á que se refire apareceu despois das linguas (en plural) e que a pervivencia das linguas non desestabilizou a continuidade da patria. Máis aínda, polo mundo adiante hai patrias máis vellas e con máis linguas cás que podemos atopar na Península Ibérica e que tamén nos gañan en anos de convivencia en paz e que amosan mellor nivel de vida e desenvolvemento.
Se cadra, os seus cidadáns só teñen "gris" o cerebro.

Etiquetas: sociolingüística, glotofaxia, represión, cine

¡Ah, pero te está en gallego!

Ás veces no recreo, cando non estamos castigados (que vén sendo as máis da veces), aproveitamos para botarlle unha ollada á prensa. Un día andaba unha compañeira á procura dun xornal e ofrecinlle o xa finado Galicia Hoxe. Colleuno, relaxouse e comezou a lectura das letras grandes.
Segundos despois, o periódico aterraba sobre a mesa da sala:

--¡Ah, pero te está en gallego! --foi o seu comentario, pronunciado cun acentiño que os meus alumnos non dubidarían en cualificar de montuno.
En todos os gremios hai xente pa tó. E este triste país glotófago, de tanto comerse a si mesmo acabará coma as vacas tolas. Xa lle faltou máis.
Lamento a morte do Galicia Hoxe. Foi o medio que máis se debruzou sobre a cultura do país (que vai máis aló do Gaiás) e o que nos achegaba o resto do mundo na nosa lingua. Era dos poucos xornais --se non o único-- que tiña unha sección (Aulas) dedicada ó mundo do ensino.
Non será semente que caia en terra seca.

El gallego feo de Marta...

Grazas ó repaso que Ferradura en tránsito lle dá á cultura, lingua, sociedade e política do país, volvemos tropezar coa (agora ex-) concursante de GH12. No blog que cito  hai unha ligazón a un vídeo de Chema Montero que non quero deixar de apegar aquí.
Diante miña vexo todos os días moitas martas, bilingües en idioma e medio (cando non en medio idioma), que se senten montunas aínda que vivan na vella liña do tranvía que vai de Chapela a Bouzas.
Quen ande pola zona sabe que se tropeza ó saír da casa acaba escornándose na reixa de "abrir Vigo al mar". Pero o de "montuno" non obedece ó lugar onde se sitúe a casa, senón a certo idioma que seica provoca alerxias.
Velaí vos queda o vídeo de Chema Montero.

Si me permiten voy a cambiar al castellano

Recollo este artigo do xornal El País (13-11-2010) e recomendo a súa lectura -coas consabidas reservas porque disque non é prensa amiga- a todos os que estades co tema da lingua e a sociedade.

O xornal antecitado titula deste xeito: Currás usa el castellano en un discurso por ser un tema "abstracto".

Se as cousas ocorreron como nolas conta o xornal, o título está atinado e resulta un excelente exemplo dunha doenza vella coñecida como prexuízo lingüístico.

A enfermidade e abondo común, pero resulta moi dolorosa para a lingua cando a padecen aqueles falantes que teñen presenza social e deberían converterse nos seus valedores máis senlleiros e prestixiosos. Véñenme á cabeza un par de casos moi soados no seu tempo. Lembro o dun presentador da TVG de poboado bigote que sempre metía no seu programa de debate algún convidado forasteiro para ter a desculpa coa que "pasarse al castellano" por deferencia con el; aínda que o convidado lle pedise seguir no galego, porque o entendía perfectamente aínda que non o falase, o presentador "se pasaba... se pasaba". Tamén lembro o programa que dirixía a muller dun célebre escritor, destinado ó público da TVG (outra vez); a desculpa para eliminar a presenza do galego era que se gravaba na Casa de Galicia en Madrid...

Tema abstracto, convidado forasteiro, lugar de gravación... son desculpas moi válidas e razoables, como se pode comprender.

O prexuizoso nin se recoñecerá incompetente nin sentirá ningún remorso. Se non emprega a lingua B non é porque sexa ignorante, senón porque a lingua é incapaz de comunicar pensamentos sutís. De paso, regálalle tal sutileza e capacidade á lingua A. E queda tan campante... e mesmo haberá quen o defenda coa requinaterna da "libertad de elección".

Con semellante diagnóstico, se a doenza, no canto de ser psíquica, fose somática xa teriamos o enfermo na pataqueira. Mais deste xeito, a única que vai dar co cu no tego será a "lingua proletaria do meu pobo".

Os lingüistas, pola súa parte, sosteñen que calquera lingua do mundo é ferramenta capaz de transmitir o pensamento dos seus falantes (supoñendo que pensen). Hoxe en día non se lle escapa a ninguén -nin ós nosos consejeros- que nos tempos de Cervantes ou Shakespeare nin se sabía o que eran as TIC nin a macroeconomía, mais nestes tempos seica si... E calquera que teña coñecementos pode falar do asunto en calquera lingua do planeta.

Tamén sosteñen os linguistas que calquera individuo que adquira información nun idioma X pode transmitilos noutro idioma H. Todo dependen da mestría que teña o individuo nos idiomas X e H. Ignoro en que idioma leu a consejera Currás a Les Metcalfe, pero vou aventurar unha hipótese baseándome no decreto de plurilingüismo. A saber: o autor inglés non está traducido ó galego, nin é conveniente que o estea por ser unha lingua menor; El País suxire que debeu consultar unha versión castelá -quizais a do Ministerio para las Administraciones Públicas do ano 1989- como recurso pasaxeiro mentres o progreso non nos permita ler e conferenciar directamente en inglés, excelencia que se acadará grazas ó decreto de plurilingüismo.

Lembremos que estas avanzadas teses lingüísticas xa as había no século XIX, se non antes. E das súas consecuencias tamén estamos avisados.

O artigo orixinal:

"Si me permiten voy a cambiar al castellano, ya que algunos de nuestros asistentes no pertenecen a esta comunidad autónoma y Metcalfe ya es de por sí bastante abstracto", se justificó ayer la conselleira de Facenda, Marta Fernández Currás, durante su discurso en el Foro Nueva Economía de Santiago, en el que intervino para explicar las decisiones presupuestarias de su departamento.

La conselleira empezó en gallego agradeciendo los elogios de la presidenta del Parlamento autónomo, Pilar Rojo, que acababa de introducirla, así como la presencia de los asistentes Pero cuando entró en materia optó por citar a un teórico, para lo que recurrió al castellano. Currás, pontevedresa, se ha esforzado en mejorar su dominio del gallego -ha recibido clases particulares- desde su llegada al Gobierno autónomo.
Les Metcalfe, de quien Currás tomó la descripción de los tipos de presupuestos, es un estudioso de la hacienda pública. Entre sus trabajos destaca La modernización de la gestión pública, publicado a finales de los ochenta, que analiza la reforma de la administración pública de Reino Unido durante el thatcherismo.

Rozario morreu

No Caderno P2 do xornal Público podemos ler este longo artigo de Francisca Gorjão Henriques sobre a morte do derradeiro usuario dunha lingua e, daquela, da propia lingua. Para algúns, mesmo xente de poder, é unha noticia desexable. Para os que temos unha relación afectiva coa lingua propia e, daquela, tamén coas alleas non deixa de ser unha noticia dobremente triste.
Por estes lares lémbrasenos que non temos dereito a ser pesimistas; que abondo pesimismo hai xa como para permitirnos o inútil luxo de sermos pesimistas. Permítaseme non concordar. Os tuberculosos tamén eran optimistas, especialmente cando se facía impensable o retorno á vida. Como galeguiño, cando leo artigos coma este síntome especialmente implicado e lémbrome de poñer as barbas de mollo.
O artigo fala da vida, paixón e morte do portugués crioulo de Cochim, a lingua de William Rozario, mais os seus datos poden ser extrapolables a calquera lingua “regional” minorizada que polo mundo ande. Resumamos:
1. Rozario non lle aprendeu a lingua ós seus fillos porque “já estava em desuso". Chegouse a unha situación en que ningún membro da familia, salvo o pai, era quen de se comunicar na súa lingua. ¿Soa lixeiramente coñecido?
2. A comunidade á que pertencía o falante era pequena. No ámbito en que nos movemos os galicianos, ¿segue soando a coñecido?
3. A consideración social dunha lingua depende moito das decisións políticas. ¡San Caetano nos valla!
4. “Para poupar uma língua da morte, ou trazê-la novamente à vida, é preciso levá-la para as escolas, meios de comunicação, serviços religiosos, "dar espaço para que ela seja usada". Ou seja, reunir o empenho de uma comunidade, já que o interesse científico, por si só, não basta”. (Podemos contrastar esta autorizada opinión coa lectura dalgún decreto de plurilingüismo.)
5. “Quando se extingue uma língua extinguem-se outras coisas com ela”. (O exterminio non é exclusivo de persoas ou animais. No mundo abondan “racionais” que o practican.) No caso das linguas cómpre o exterminio das que non sexan “lengua de la nación”.
6. Unha lingua seguirá viva se a vontade colectiva dos seus falantes así o quere. Pero...
7. "Uma língua que deixa de ser funcional já não está viva, a sua morte anunciada espera apenas pela certidão de óbito". Nalgunha “región” máis ou menos coñecida disparan nesa dirección.
A lectura do artigo é especialmente recomendable para os estudantes de segundo de bacharelato, moitos deles incapaces xa de lles transmitiren unha lingua coma o galego ós seus futuros trinta fillos. (En realidade, as proxeccións demográficas indican que na próxima década seremos uns cincuenta mil galegos menos. Como dixo Manuel Rivas nalgunha ocasión, en Galicia non se emigra, xa nin se nace.)
Como sempre hai máis dunha cunca para quen non quere caldo, aínda podemos tomar dúas máis. A primeira, no mesmo continente: lemos en El País (21-10-2010), edición en papel, páxina 6, a tunda que levaron uns sete mil estudantes tibetanos a mans dos antidisturbios chineses por se manifestaren en defensa da súa lingua. E se cambiamos de continente, damos co que nos conta Susana Irles no artigo “Ao rescate das linguas en perigo” (Galicia Hoxe, 21-10-2010).

Sobre William Rozario vexamos este artigo precedente: Morreu o Crioulo Português de Cochim.


Abur e arriba los corazones.

Dos gallegos sin acento

Nestes días andan algo alporizados algúns xerarcas do Partido Popular por mor do acento da candidata socialista á presidencia da comunidade de Madrid. Como todos sabemos, no PP só se escoita un único acento: o acento patrio, inherente e connatural “al hablar cristiano”. Teñen toda a razon do mundo, e aínda máis, en preocupárense. Se se fala raro ou “cerrao” xa se sementou a bacteria que minará “la unidad de España”. O do acento non é ningunha parruada. Ten entidade abonda como para consideralo o primeiro problema nacional, por enriba do paro, do terrorismo e da existencia dos propios politicos, da corrupción, do amiguismo, dos amaños de oposicións, da privatización de servizos públicos, dos lumes, das chamuscaduras... Todo iso é unha miudalla en comparanza co acentiño. Tampouco importa moito que un xerarca sexa un falabarato sempre e cando non teña acentiño raro: só acento nacional.
Esta lección básica téñena ben deprendida os políticos procedentes do oeste do “telón de grelos”. Reparemos nos que triunfan: todos son, por principio, españoles y sólo españoles; e ningún ten acento gallego nin cheira á verza regional.
Sentados estes principios fundamentais, déixanme cos ollos escarramelados estes dous artigos que leo no xornal Público (20-08-2010). Aviso por adiantado que se trata, seica, dunha publicación algo “rojilla”.
O primeiro texto co que tropezamos (p. 18 da edición en papel) trátase dunha entrevista a Tomás Gutier: “En España el andaluz es la lengua del inculto”. Quixera reparar neste treito que se comenta só:

Nuestra realidad es la de un pueblo conquistado. Fuera de Andalucía se desprecia porque es la lengua del territorio inculto, la del gracioso y así se promueve en todas las televisiones, principalmente en Canal Sur. Con el gallego ocurría, o se ha intentado que ocurra, pero ellos pertenecen al bando de los ganadores y se han hecho respetar.

Haberá que lle preguntar a don Tomás Gutier as razóns de meter o galegos no “bando de los ganadores”. Agora mesmo non me vén ningunha á cabeza. E no tocante ó respecto pola lingua... podemos facerlle recordatorio da polémica suscitada non hai tanto polas acepcións de “gallego” do DRAE ou polo decreto plurilingüe de Feijoo. Representan a quintaesencia do respecto.
O segundo texto, máis vello no tempo, refírese a unha anécdota vivida por Santiago Carrillo, nado en Xixón en 1915:

Con 9 años su familia se trasladó a Madrid y, fiel a su naturaleza guerrera, lo primero que se encontró fue una batalla: "Uno me llamó gallego. Todavía tengo por aquí la señal de la pelea. La calle estaba en obras, uno me tiró una piedra y acabé sangrando por la cabeza".

Aínda que se trata do típico artigo de verán, non temos por que tomalo á lixeira. O de “gallego” deixa estigmas, polo que se ve.

"Corre, no vaya a ser que te demos unas hostias"

Copio, pego e deixo a ligazón da noticia que publica o xornal El País (26-07-2010):

Estaba en la Alameda de Compostela y quería llegar a la plaza de Pescadería Vella. Al cruzar en el semáforo de la entrada al casco histórico en la noche del sábado, en plenas fiestas del Apóstol, una periodista de EL PAÍS, andaluza, preguntó a una señora por dónde tenía que ir usando el nombre oficial del lugar, en gallego. Lo hizo al lado de un grupo de independentistas que se concentraban pacíficamente, rodeados por decenas de agentes de la Policía Nacional. Un antidisturbio la agarró del brazo: "Aquí no hay nada que se llame Pescadería Vella, se llama Pescadería Vieja. Tú, que eres de fuera, deberías saberlo", le reprendió. Acto seguido le espetó: "Corre, no vaya a ser que te demos unas hostias". Fue antes de que los antidisturbios comenzaran a cargar contra los concentrados.

Menos mal que vivimos nun país democrático "y plural, del que nos sentimos orgullosos".
Imaxe de El sospechoso inusual.

Prefiero Dios a Deus

Leo a entrevista que lle fan La Voz de Galicia (2-5-10) ó reverendo Plácido Vázquez Peña por mor das súas vodas de ouro sacerdotais.
Parabéns. Que a sorte lle sexa propicia e que Deus o teña da súa man, coma o resto da xente. É o meu desexo felicitalo novamente nas vindeiras vodas sacerdotais. Deus o queira.
Non coñezo persoalmente o reverendo Plácido Vázquez, pero quen lea a entrevista adiviñará un home sensato, deses que un levaría no seu carro á misa. Por iso me estraña este anaco da entrevista no que lle preguntan pola lingua:

-¿Más en castellano o en gallego?
-En castellano, pero también la pronuncio entera en gallego. Aunque hay una palabra que me hace daño. Prefiero Dios a Deus, pero uso las dos cuando digo la misa en gallego. Creo que es por una influencia del portugués.

Teño para min que don Plácido non dixo isto, pero é o que está escrito no xornal que se cita. Aínda así, non sería unha actitude diferente á que maioritariamente mantén a Igrexa en Galicia. Bastante sorte temos que non considere o uso do idioma do país un pecado. (Alguén haberá, pero non nos consta.) Lembremos que don Plácido foi discípulo de López Ortiz, un bispo da diocese de Tui-Vigo que consideraba o galego na liturxia como cousa pouco seria. Polo menos este noso veterano sacerdote di algunha misa en galego, aínda que sexa a contragusto. E quitado o nome de El-Señor, que é bilingüe nas misas en galego, supomos que o resto da cerimonia será monolingüe neste idioma. Supómolo. (Neste lerio do bilingüismo cordial eclesiástico teño visto cousas de escarramelar os ollos. A máis simpática e ridícula vivina nunha igrexa de Monforte: comezabas un rezo nun idioma e rematabas noutro. Todo adobado pola sacrosanta vontade do sancristán, que semellaba dirixir a cerimonia axudado polo cura.)
En fin... Quen estea limpo de prexuízos lingüísticos que zorregue o primeiro cantazo. Cómpre sinalar que as ovellas teñen os mesmos prexuízos, quizais acrecentados polo carácter supersticioso: o que se entende resulta menos esotérico. Pero no pastor esperamos máis sentidiño. ¿En que supera Dios a Deus? Teñen as mesmas sílabas, e a segunda forma resulta cuspidiña ó nome en latín, que segue a ser a lingua oficial da Igrexa. Tampouco vexo motivos para ter unha fe acendida en Dios e ser medio ateo cando se trata de Deus.
Que Deus -se pode- ampare o galego. Tocante á Igrexa (galega) non debería comportarse coma os políticos que nos gobernan. Ten moitos motivos para facer xustamente o contrario. Pero a Igrexa, coma os políticos que nos gobernan, non fai exame de conciencia.

Deixémonos de lerias. Parabéns de novo, don Plácido. E lembre que Deus non é malo... nin sequera en galego.