18.4.16

Carlos López. Raros e curiosos

Imaxe: Fervenzas Literarias
Neste libro de Carlos López atopamos unha manchea de personaxes Raros e curiosos -coma ese can verde da capa- dos que imos coñecendo vida e milagres ao longo dos 43 relatos que o compoñen.
Os relatos son todos moi curtos e cóntannos historias narradas dende a óptica do humor. As historias non sempre se centran nun único protagonista. As máis das veces xúntanse no mesmo relato varias anécdotas relacionadas por unha rareza común. Noutros casos, o autor usa o precedemento inverso: protagonista único que vai encadeando accións estrafalarias na procura dalgún descubrimento sorprendente que se nega a rematar noutra cousa que non sexa un absoluto fracaso.
Os personaxes adoitan ser individuos dominados por unha estraña heterodoxia que desafía o mais elemental sentido común, pero non son perigosos nin delincuentes. A mesma actitude a comportamento observámolo en personaxes animais ou mecánicos. Todos eles, por acción ou omisión, van configurando un mundo paralelo ao que consideramos normal, que se rexe por unhas leis que son a contrapartida do que habitualmente temos por lóxicas.
Entre as profesións atopadas en Raros e curiosos abondan as que lles é dada unha grande creatividade: científicos, literatos, músicos, artesáns, escultores, pintores… Seres que adoitan darlle á cabeciña unha volta de máis. Pero non por moito caletrar os resultados van ser mellores. O lector, á parte de rir co anecdotario que lle van ofrecendo os personaxes, non deixa de sentir tamén unha certa mágoa por eles ao ver que todo o tempo e esforzo dedicado ás súas arelas remata coroado por un estrepitoso fracaso. Aínda que algúns presentan outras versións da historia para facerlle ver ao lector que aquilo non é o que parece. Por exemplo, non foi o oleiro de “O clon de Adán”, encarraxado por non lle dar insuflado vida ao boneco de barro, quen destruíu o taller, senón o propio boneco que se viu feo ao cobrar vida e, coa rabia, escachifallou todo canto pillou por diante antes de desaparecer. Tamén na ficción “todo é asegún”, como dicía Risco.

Dictiografía

Carlos López, Raros e curiosos. A Coruña, Embora, 2014.

12.4.16

Manuel López Foxo. Sobre a poesía última de Manuel María (1976-1995)

Imaxe: Edicións Laiovento
Escritos dende a amizade e a admiración, Manuel López Foxo recolle neste libro un feixe de traballos sobre a obra poética que Manuel María escribiu entre 1976 e 1995. Estudan a etapa máis frutífera do poeta chairego. Son traballos diversos que cobren dúas décadas de labor, cohesionados por unha idea central: o desexo de convidar á lectura e ao estudo desprexuizados da poesía de Manuel María. Desexo non totalmente cumprido, aínda que as achegas á obra e á figura do poeta sexan hoxe abondosas e fondas. “É o meu desexo tamén convidar desde estas páxinas os lectores e as lectoras a redescubrir a palabra poética de Manuel María na súa expresión máis íntima e humanista” (p. 10). Este libro de López Foxo vai máis alá do marco cronolóxico do título e ofrece un seguimento do labor poético dun sempre activo Manuel María e referencia ese labor co doutros creadores do noso ámbito cultural: sempre que se produciu un cambio de rumbo na literatura do País, nomeadamente na poesía, a figura de Manuel María, independentemente da larga ou escasa recepción crítica da obra, estaba no grupo dos iniciadores do novo rumbo.

No perfil biográfico do poeta chairego, López Foxo destaca especialmente o carácter de figura ponte exercido por Manuel María:
Esta é a primeira reivindicación que quero facer da personalidade de Manuel María: salientar o seu perfil de patriarca, o seu papel de ponte histórica entre o nacionalismo da República e o nacionalismo da posguerra e o seu exemplo de intelectual sempre fiel ao país.
Manuel María pertence [...] a unha xeración fundamental na historia da nosa cultura contemporánea, a un grupo que asumiu un triplo compromiso: o compromiso coa lingua galega cando era case un delito escribir en galego, o compromiso cunha literatura que cumpría restaurar e enriquecer e, finalmente, o compromiso co proceso político do país, coa reorganización do nacionalismo galego” (p. 22).
Advirte Manuel López Foxo que para unha mellor comprensión da obra do chairego cómpre ter en conta as datas de redacción, mellor ca as de publicación: entre unhas e outras puideron ter pasado anos ou non ter correlación a publicación de obras coa súa redacción. Tocoulle vivir en tempos difíciles para a publicación en galego e as obras tiveron que durmir un longo sono nas gabetas.
Tendo en conta o anterior, López Foxo distingue catro épocas na poesía de Manuel María:
  1. Desasosego, que nos sitúa o poeta na Escola da Tebra: Muiñeiro de brétemas.
  2. Apertura á paisaxe: Terra Chá.
  3. Poesía de denuncia: Documentos persoaes, Mar Maior, Odes para un tempo de paz e de alegría.
  4. Retorno á poesía amorosa: Poemas ao Outono, Poemas da labarada estremecida.

Entre as características xerais da poesía de Manuel María salienta:
  • O compromiso e combate que manifesta, para empezar, na escolla lingüística.
  • O sentimento da terra e a fidelidade ás raíces.
  • A expresión do sentimento amoroso.
  • A visión panteísta da natureza.

Imaxe: Sobre a poesía última de Manuel María
O silencio que caeu sobre a poesía social, e sobre a de Manuel María en particular, atribúeo López Foxo a tres causas principais: o atraso na publicación dalgunhas obras significativas, a publicación en edicións humildes (ou nin sequera editadas) e a reacción da crítica contra todo o socialrealismo que, no caso do noso poeta, apunta no seu compromiso social e na súa militancia política. De aí a  chamada a redescubrir a Manuel María sen o prexuízo provocado pola poesía social que non sempre merece a cualificación de panfletaria. Manuel María, sen esquecer o compromiso, procurou a expresión estética dun xeito moi evidente.

Dictiografía

Manuel López Foxo, Sobre a poesía última de Manuel María (1976-1995). A Coruña, Laiovento, 2010.

10.4.16

Manuel María. Barriga Verde

A obra edítaa Castrelos, na célebre colección O Moucho, en 1968 e pona en escena a compañía
Abrente o ano seguinte na Mostra de Ribadavia. Foi a primeira que viu sobre as táboas e figura entre as máis representadas do autor.

A peza estruturase nun prólogo e tres tempos de cinco escenas cada un.
Barriga Verde aparece no prólogo como personaxe popular e atemporal (para iso escacha o reloxo) e, a medida que avanza a obra, vai gañando cometidos: padriño dos noivos, árbitro na disputa amorosa, xuíz e parte no desenlace. Este amo de barraca de feira descríbese como bohemio e perdedor (tempo 3, escena 1); considérase un “vagamundo” que percorre o país de festa en festa na compaña dos seus amigos. Na obra, Barriga Verde é un monicreque máis, que actúa como alma mater do espectáculo.
A obra é unha homenaxe a Silvent:
Xosé Silvent Martínez, máis coñecido como Barriga Verde, e alcumado Traga Estopa[1] en Lugo e Xosé o dos Monecos[2] en Pontevedra, nado en Santa Marta del Campo (provincia de Badaxoz) o 29 de xullo de 1890 e finado en 1970, foi un pioneiro do espectáculo de monicreques na Galiza de mediados do século XX (ficha da Galipedia).
Manuel María converte a persoa en personaxe da súa propia barraca, pero segue a manter o controlde todo canto se mova no teatriño. E aínda que o Demo lle bote en cara que sexa “un poeta tolo” quen lle escriba a obra, Barriga Verde retrúcalle que el é o dono e fala o que lle dá a gana.
Imaxe: Biblioteca Marioneta
Manuel María fai de Barriga Verde un personaxe para a Literatura liberándoo da tiranía do paso do tempo: “Ese reloxo marcaba o meu tempo. Entón decateime de que o reloxo era o meu inimigo. Fun e… ¡plum!, cun martelo desfixen o reloxo. [...] Agora o tempo xa non corre para min”. Barriga Verde convértese, en calquera tempo e lugar, nun galego máis da tribo. O resto dos personaxes tamén os recolle o autor da tradición da barraca de feira e failles gardar respecto a Barriga Verde unha relación de pertenza: “Eu son o Serrador de Barriga Verde”, recoñece este boneco.
Na farsa desenvólvese o tema tradicional do matrimonio da moza casadeira. A Moza é pretendida polo Galego e mais polo Serrador. Cada un deles tenta convencela de que é o mellor partido. A Moza decántase polo Galego, mais o Serrador non se rende. Ambos os contendentes buscan aliados e levan a cabo unha guerra sen cuartel. Barriga Verde toma partido pola parella de namorados. O Galego derrota o Serrador e aliados (o Demo e o Touro), pero a Moza non logra o seu desexo porque o cura que os ía casar morre accidentalmente por trancazo amigo.
Foto: Praza Pública
O personaxe do Crego vaise construíndo seguindo as pautas da tradición. Na época, a sotana e o uniforme eran saídas cobizadas polos desertores do arado. Por iso non era estraño atopar relixiosos sen vocación, máis amantes do diñeiro ca de Deus. É o caso do noso bonifrate, que só exerce o seu oficio cos cartos por diante: “Eu quero cartos por vos casar”; “Eu quero diñeiro / que é bo cabaleiro”; tamén pide cen pesos para el e propina para o sancristán…, entre outros exemplos. Entre os seus cometidos está o de esixir o coñecemento da doutrina aos fregueses; así o fai coa Moza, á que considera un bo partido porque ten prata (“da que fai a gata”) e ouro (“do que fai o mouro”).
A Moza non é tan inocente como se vende. Ten présa por casar: “Eu si que teño présa / pois xa lavei a camisa”. Tamén se considera aldraxada cando o Crego lle insinúa os cornos ao Galego: “¡Vou limpa coma un luceiro / e brillante como a lúa!”. Pero no remate da peza descóbreselle o seu dobre xogo. Dobre xogo que non é enganoso, senón que obedece a unha estratexia de autodefensa. Ben avisado o tiña co de lavar camisas (que nos lembra a cantiga dionisiana), confirmado polo Galego, que recoñece ter “a camisa lavada / pranchada e almidoada”. Na época en que se escribe a paza a situación das mulleres pode verse plasmada na máxima que a converte en “reina del hogar y esclava de su marido”. Á hora de escoller parella recomendábaselle seguir a regra dos tres ces (cabeza, corazón, carteira). O matrimonio tiña máis de contrato económico ca de relación afectiva. A Moza só ten o capital do seu amor, que lle ofrecerá ao mellor partido: “¡Eu quero a lúa!”. Así e todo, é o Galego e non a Moza quen sostén que “o ter é o que máis importa”. O difícil equilibrio entre vivir a vida e manterse na ortodoxia social sofre un trastallazo coa morte do Crego, personaxe con poder para oficializar a decencia. (Lembremos que non hai tantos anos, unha nai solteira era unha apestada social).
O personaxe do Galego está construído como un arquetipo. Usa o xentilicio como nome propio. Barriga Verde felicita a Moza pola escolla: “¡En toda a terra non hai mozo máis galán!” (tempo 1, escena V). “Garimoso e bo mozo”, pola parte que lle toca dicir á Moza que, malia as circunstancias adversas, amosa amor real e ilusión pola vida.
Canda estas inmellorables prensas físicas e morais, o Galego presenta outras aínda hoxe obxecto de acre debate social que asoman na parola coa futura muller:
-¿Quen manda eiquí? ¿Quen é eiquí o home?
-Eu sempre teño razón
O Galego, coa axuda de Barriga Verde, enfróntase con afouteza ao Serrador antagonista e aos seus axudantes a cachaporrazo limpo. No espectáculo de Silvent cando morre o demo acaba a peseta, isto é, remata a función. Na peza de Manuel María, canda o remate clásico do espectáculo, queda no aire unha cuestión máis dramática. Os seus monicreques latexan coma seres humanos.

ACTIVIDADES
Imaxe: HLG AS-PG
Na edición de Barriga Verde de 1996, Santiago Esteban Radío propón unha batería de actividades para a práctica de teatro na aula.

BIBLIOGRAFÍA
  • Esteban Radío, Santiago, “O teatro de Manuel María”, en Manuel María, Barriga Verde, Ourense, Galiza Editora, 1996, pp. 3-33.

DICTIOGRAFÍA
Sobre a obra

Sobre Barriga Verde (hoxe e noutrora):

Manuel María, Barriga Verde. Farsa pra bonecos. Vigo, Edicións Castrelos, 1968.
Personaxes (7): Barriga Verde, O Galego, A Moza, O Serrador, Crego, O Demo, Touro.

3.4.16

Sonetos á Casa de Hortas (de Manuel María). Miniquest

http://stellae.usc.es/phpwebquest/miniquest/soporte_tablon_m.php?id_actividad=808&id_pagina=1
Propomos esta actividade -Sonetos á Casa de Hortas (de Manuel María). Miniquest- como exercicio para achegármonos á Galicia de cultura rural e, en concreto, á casa chairega. En realidade son dúas propostas as que estamos a facer. Por un lado, a lectura dun poemario. Por outra, usar esa lectura para botar unha ollada a outras cuestións de carácter etnolóxico.
No “Aviso cecais innecesario ou cecais non” que abre Sonetos á Casa de Hortas, Manuel María dános as claves principais da intrahistoria deste poemario. A maior parte dos sonetos (40) son de 1991 e a primeira edición da obra, que conta con 50, data de 1997. Tamén nos conta as circunstancias persoais que provocaron a enxurrada poética, así como a consciencia de estar facendo a memoria literaria dun “xeito de vida que desapareceu -e con ela toda unha cultura ancestral- xa antes de morrer o século XX e de estrear novo milenio”.
Este poemario inscríbese no grupo de obras de Manuel María que seguen unha liña paisaxista (como Terra Chá, por exemplo). Isto non significa ausencia de compromiso coa xente ou coa terra. Tamén neste caso, “o poeta expresa o seu canto a unhas terras e a unhas xentes que pesan moito na súa vida e no seu corazón” [López Foxo, 2010: 18]. A diferenza con outras obras é o motivo que fai abrollar a expresión poética, moi persoal nestes sonetos. Pero iso non lle impide manifestar o mesmo sentimento de enraizamento na terra sempre presente na obra de Manuel María.
A lectura dos sonetos vainos ofrecendo unha lección de etnografía sobre a importancia da casa no rural galego: situación, construción, estética, distribución, terreos lindantes e construcións auxiliares, recursos económicos, habitantes… En síntese, unha descrición dese mundo completo e complexo que representa a casa na cultura rural.
Etnólogos e antropólogos deixaron escrito que a casa é máis importante que a familia que a habita, e o desexo dos que se van indo é que medre e perdure. Manuel María deixouno escrito en verso.

Sobre a obra
Bibliografía
  • López Foxo, M. (2010): Sobre a poesía última de Manuel María (1976-1995). A Coruña, Laiovento.
Dictiografía

Manuel María, Sonetos á Casa de Hortas. A Coruña, Espiral Maior, 1997. Hai edición recente (2014) feita pola Fundación Manuel María de Estudos Galegos.

1.4.16

Noticias de literatura-171. Marzo de 2016

A conmemoración neste ano do centenario da fundación das Irmandades da Fala trae consigo numerosas iniciativas. Unha delas é a promovida pola Asociación Socio-Pedagóxico Galega e a Agrupación Cultural Alexandre Bóveda ao propor para o vindeiro sábado un roteiro na Coruña que percorrerá algúns lugares vencellados  ás Irmandades (Sermos Galiza, 04-03-2016).
Após proclamar a vacante de Xosé Neira Vilas debido ao seu falecemento no Plenario do 11 de decembro, a Real Academia Galega fixo oficial no Plenario da mañá do sábado a proposta de Marilar Aleixandre, colaboradora de Sermos Galiza, para cubrir a praza do autor de Memorias dun neno labrego (Sermos Galiza, 06-03-2016).
Desde a Academia salientan que como bióloga e experta en educación, «Marilar Aleixandre foi pioneira no uso do galego como lingua vehicular no ensino das ciencias: foi coautora dos dous primeiros textos de ciencias naturais en galego e doutros moitos materiais, itinerarios, artigos e ensaios sobre o ensino das ciencias» (La Voz de Galicia, 06-03-2016).
Son obras que presentei a un certame patrocinado por Neira Vilas, o Estornela de teatro para nenos. Hai un ano, cando xa sabía que non gañara o concurso, Neira Vilas envioume un correo electrónico para recomendarme a editorial Fervenza para publicar as obras. É por iso que un dos dous volumes está dedicado a el, co que non tiven ocasión de falar persoalmente (M. X. Blanco, La Voz de Galicia, 04-03-2016).
Eli Ríos (Londres, 1967) tivo a sorte de enchouparse da cultura oral dun avó practicamente analfabeto e aínda lembra cando no instituto lle falaron de Cunqueiro e descubriu impresionada que aquelas historias xa as escoitara. Ten cinco poemarios publicados [...] (entrevista de Rodri García, La Voz de Galicia, 11-03-2016).
[...] a artista madrileña afincada en Galicia mostra a súa creatividade sobre os 21 libros de poesía, intervidos como unha homenaxe aos escritores que foron protagonistas das súas lecturas (Galicia Hoxe, 21-03-2016).
A Real Academia Galega (RAG) vén de activar na súa web unha nova sección, As Irmandades da Fala nos Fondos da Academia, xusto ao cumprirse o centenario da publicación desta obra do fundador das Irmandades, "movemento chave na defensa da lingua galega e de Galicia como suxeito político". Ao longo deste ano dedicado a este movemento, o espazo amosará en versión dixital distintas publicacións e documentos relacionados con elas (Miguel Pardo, Praza Pública, 21-03-2016).
O meu interese inicial era o panorama da narrativa de posguerra. En parte, porque sempre considerei que os seus repertorios e o conflito político ao que ían ligados eran bastante específicos e non tiñan un correlato evidente noutros contextos peninsulares (entrevista de María Obelleiro, Sermos Galiza, 28-03-2016).
Os kowa (Galaxia), a novela coa que Xavier Queipo (Santiago, 1957) gañou o último premio Blanco Amor, arranca en Europa para logo desprazarse á Amazonía, seguindo ao seu protagonista, un naturalista que marcha tralo ronsel dunha bolboreta e se perde na selva (entrevista de Xesús Fraga, La Voz de Galicia, 29-03-2016).
Además de las referencias al propio Códex o a la música medieval, el protagonista de la obra, Custodio -como monaguillo de la Catedral- se sabe todas las canciones y le animan a convertirse en cantante de ópera (La Voz de Galicia, 31-03-2016).