23.2.21

Holodomor tamén para as linguas

Imaxe: Galipedia: Holodomor
Hambruna roja. La guerra de Stalin contra Ucrania, de Anne Applebaum (Barcelona, Penguin Random House, 2019) non se centra só no periodo da fame negra (1932-34), senón que fai unha aproximación á "cuestión ucraniana" dende a Idade Media para explicar como non foi posible un Estado soberano ata finais do século XX.

Lingua e cultura ucraínas estaban xa definidas na Idade Media. A identidade nacional foise conformando ao longo da historia, sobre todo nos séculos XVII e XVIII, e foi recoñecida por intlectuais de prestixio: "L'Ucraine a toujours aspiré à être libre", deixou escrito Voltaire. Non ocorría o mesmo coas marcas territoriais, polo menos no seu lado occidental. Se cadra foi este o detalle que propiciou o baile de donos, nomeadamente polacos e rusos, que andaban á retesía para o reparto da torta.

Como vén sendo habitual cando se trata de chamarse a donos dunha leira allea cómpre eliminar as marcas que a identifiquen. E así se tentou facer coa lingua, a cultura e os elementos simbólicos ucraínos, con maior ou menor intensidade e con diversos métodos, ao longo da historia. O uso da fame provocada intencionadamente para someter o país é o fío condutor do libro de Applebaum. A crueldade de Stalin fixo da fame a principal ferramenta para converter a Ucraína nunha provincia sen identidade da Rusia soviética e, asemade, para ir dando aviso a outros territorios do que podían esperar se non musgaban a orella.

Os mortos por fame e os desprazados cóntanse por millóns. Os anos da fame negra (1932-34) transcorreron baixo a bota soviética, pero pode afirmarse que fartura --salvo de miseria-- non a houbo na zona en toda a primeira metade do século XX. Mortos e superviventes non só padeceron privación de comida, vestido e vivenda; tamén padeceron outras privacións de carácter inmaterial. Este é o aspecto no que imos reparar aquí.

Nas leas armadas producidas ao longo da historia entre os distintos amos do territorio téñense atopado soldados de fala ucraína en ambos os bandos contendentes, mais isto non foi atranco para consideraren os ucraínos, independentemente do bando que lles tocase, como distintos na lingua, usos, costumes, relixión, música, comidas... As afectacións viñan cando tal recoñecida identidade non interesaba á parte dominante. Por exemplo, os burócratas e mesmo os académicos rusos consideraban o ucraíno como un dialecto do ruso, un patois, que "non tiña dereito a unha existencia independente (cfr. p. 18) e usábase entre escritores rusos como elemento caracterizador da fala dos labregos.

Os polacos, pola súa vez, insistían en considerar as terras ucraínas como "fronteira non civilizada á que eles levaron a cultura e as institucións do Estado" (p. 19). Como as clases dominantes que falaban outras linguas distintas do ucraíno se asentaban en zonas urbanas e os monolingües ucraínos ocupaban as zonas rurais non se tardou en considerar estas zonas como "retrógadas e primitivas", consideración da que non se librou o idioma. E a escolla desta lingua por parte dos intelectuais comportáballes a sospeita de subversivos ou antisistema. Por suposto, estaba fóra do ámbito oficial pero era o idioma poético e de ámbito privado. No século XIX gañou a etiqueta non sempre santa de "nacionalista", que baixo o imperio ruso significaba unha ameaza para o goberno central o mesmo que para os boxeviques que se fixeron posteriormente co poder. A súa prohibición baseouse na falacia de que non era un idioma. No fondo estaba o medo a que a normalización do ucraíno en todos os ámbitos (ensino, xustiza, administración, lexislación...) suporía unha "alteración perigosa" para a unidade do Estado. Isto significou manter unha boa parte da poboación no analfabetismo ou nunha deficiente formación educativa, así como a trasfega de falantes para o ruso porque era a lingua na que podían progresar socialmente. Baixo o poder dos tsares prohibíronse libros, publicacións, libretos musicais e teatro en ucraíno, así como as actividades das agrupacións da sociedade civil. Paralelamente, cara ao territorio ucraíno foron atraéndose xentes doutras falas co engado da industrialización das cidades. Todas estas medidas foron corrixidas e aumentadas a medida que os soviets se afianzaron no poder. Cando se carece de Estado e de poder político a literatura e a arte convértense na canle do espírito patriótico. Nin que dicir ten que canda a independencia política e o crecemento económico medran a produción e a difusión lingüística e mais o orgullo e a paga emocional que os falantes ofrecen ao seu idioma.

A traxectoria normalizadora non durou moito e coa chegada dos bolxeviques ao poder revirouse de vez, nomeadamente baixo a etapa staliniana. Stalin concibía a Ucraína economicamente como despensa e politicamente como provincia sen identidade. E non dubidou en empregar toda a forza do poder, do exército vermello e do aparello de propaganda para o logro dos seus obxectivos. Así que tornou a prohibición da prensa ucraína, botouse o idioma fóra das aulas, pecháronse teatros, elimináronse libros de texto e outros materiais e non volveron editar as gramáticas e dicionarios doutras épocas; podíaselle disparar impunemente a calquera que falase ucraíno ou o parecese (p. 91). Acompañáronse estas accións coa aniquilación das elites e cunha feroz campaña de demonización ideolóxica das manifestacións culturais en ucraíno. Converteuse este idioma nunha lingua inferior, de aldeáns, de granxa (pp. 90-1), fronte ao ruso, idioma superior e urbano. Expresarse en ucraíno era identificarse como "pequenoburgués", "nacionalista", "contrarrevolucionario" (p. 91), etiquetas que podían levar a calquera ao cárcere, ao gulag ou ao paredón. Creose, en definitiva, un clima no que toda relación coa lingua nai resultase tóxica e perigosa.

Malia a hostilidade amosada dende o poder, o programa de sometemento non deu acabado coa identificación do país coa súa lingua e a súa cultura. E a Ucraína figura nos mapas dende 1991 como país independente  co ucraíno como lingua oficial. Como se pode supoñer, a maioría da poboación tamén coñece o ruso, froito da pertenza á URSS. Tamén padece outras secuelas menos gratas froito desa mesma relación.

Todo este drama histórico do que nos fala Anne Applebaum (negado por algúns onte e hoxe), ocorrido nun país tan afastado de nós xeografica e culturalmente, ecoa con estraña familiaridade no proceso lingüicida vivido no noroeste ibérico. ¿Va que si? Se cadra, é no momento presente onde se aprecian as diferenzas. Mais este é outro cantar.

Deixo aquí un par de recensións da obra referida: