Santiago Rodríguez Salinas. "Illote P. Barraca 16"

 

Illote P. Barraca 16
Imaxe Editorial Galaxia

O título vén dado pola distribución do campo de Les Barcarès: "Illote P, barracón 16 será de aquí en diante o punto de referencia do novo aloxamento en Les Barcarès e o enderezo que lles comunicaremos aos nosos familiares e amigos" (p. 41). Gaiola de ouro en comparanza co de Saint Cyprien, pero sen deixar de ser presidio.

Santiago Rodríguez Salinas conta neste libro a peregrinaxe dos republicanos españois derrotados polos campos franceses de Saint Cyprien, Le Barcarès, Argelès-sur-Mer, Toulouse e, novamente, Argelès. O relato segue a cronoloxía dos feitos: saída de España; condución coma rabaño á praia de Saint-Cyprien; organización da concentración cos agravantes da suspicacia e da miseria (ausencia de condicións de habitabilidade, falta de comida e auga, indisposicións por debilidade e mala saúde: a disentería fixo unha feroz estragueira nos refuxiados). Entre os recursos para sobreviviren está o comercio e o trapicheo cos poucos bens que se poden levar ao lombo, a astucia para estafar os soldados brancos ou senegaleses... Pero as máis das veces os refuxiados eran despoxados das súas últimas posesións.

Ilustración da obra feita polo propio autor.
Imaxe ligada da Asociación Manuel Azaña

A carón do campo principal de Saint Cyprien montouse outro máis pequeno para os que desexaban volver a España. Aquí traza o autor a diferenza entre os idealistas e os que foron levados pola enxurrada dos acontecementos. No mesmo senso apunta o magro éxito da campaña de recrutamento de españois para a Lexión Estranxeira: os refuxiados loitaran por un ideal, non por unha paga; así o demostrou o alistamento voluntario de españois cando os nazis invadiron Francia. Aos que desexaban volver recomendábaselles conseguir padriños que os avalasen como xente de ben e bos españois. O tempo demostrou que eran máis trapela de cazador que protección para o regreso.

O cambio para o campo de Le Barcarès, mellor equipado, comporta unha vida menos dura pero tamén un cambio de concepto: de campo de refuxiados a campo de concentración. Así e todo, dentro das arameiras os exiliados tentan imitar unha vida normal, o máis parecido á vida nunha sociedade que convive en paz. Repártese a pouca comida, procúrase ocupar o moito tempo libre, organízanse celebracións, equipos de fútbol, improvísanse charangas, xorde un minúsculo comercio, prodúcense obxectos artísticos artesanais... Mais tampouco non faltan os ramallazos da España cainita que asoma tanto nun partido de fútbol coma na confrontación da ideoloxía política:

E como os españois parece que estamos condenados a dividir drasticamente en dúas as nosas opinións, negando toda virtude á parte contraria e atribuíndo as máis exquisitas esencias da veracidade ao noso propio pensamento, de onde xorden as dúas Españas irreconciliables, tamén aquí, seguindo esa intransixente actitude carpetovetónica, foron dous os equipos causantes do cisma [...] (p. 65).

Debuxo do autor publicado na obra.
Imaxe ligada da Asociación Manuel Azaña

Aínda coas lixeiras melloras do campo de Le Barcarès, as penurias son o pan de cada día e as pillerías para ilas caneando, malia resultaren creativas, supoñen penalizacións ao seren descubertas. A invasión de Francia polos nazis carrexa desconfianza, maior control e arbitrariedades para os refuxiados republicanos. Supuxo tamén o traslado ao campo de Argelès-sur-Mer, naquela altura ruinoso e abandonado. O frío e a fame cóanse polas fendas das paredes dos barracóns. con todo, a celebración de festas sinaladas como boamente se pode (o Nadal, por exemplo) axuda a manter o ánimo e a esperanza.

O recrutamento xeral decretado en Francia converte a moitos exiliados en soldados da lexión estranxeira ou obreiros industriais. Para o noso memorialista supón o remate da primeira "estancia nos campos de concentración franceses que durara catorce meses e medio" (p. 120).

O novo oficio non supón o remate da situación de provisionalidade. As longas xornadas laborais esixidas polo esforzo da guerra rematan co descanso nuns incómodos barracóns. As penurias alcanzaban tamén a aqueles exiliados que lograron formar un simulacro de vida familiar en vivendas alugadas.

As xornadas laborais son longas e esgotadoras, pero aínda así queda algún tempo de lecer que se ocupa en "deambular dun lado para outro" (p. 149) polas rúas e cafés de Toulouse (Square Wilson, Pont Neuf, alameda de Jean Jaurès, rue du Canal...).

O avance imparable do exército xermano provoca a chegada de refuxiados belgas. O día da sinatura do armisticio franco-alemán os españois son despedidos do traballo e concentrados novamente en Argelès-sur-Mer. Como represalia por unha lea cun soldado senegalés, na que o noso narrador non participara, un grupo de españois foi entregado ás autoridades franquistas. Caéronlle dous anos e medio en batallóns disciplinarios e medio máis de "servicio" militar obrigatorio.

Aquí pon fin ás súas  memorias de refuxiado, vistas dende tempos de paz e democracia, narrados co ton e ánimo de quen ten sobrevivido a duras probas que non llas desexa nin aos inimigos. E non remata estas memorias sen un sentimentos de comprensión e agradecemento para as autoridades francesas que, malia o trato duro e inxusto propiciado aos refuxiados españois, practicaron "o nobre exercicio do dereito de asilo que sempre distinguiu o pobo francés" (p. 167. Outros fixeron menos. Tampouco precisa o lector moita imaxinación para supor como sería o ton e o ánimo do relato se o autor nos contase a experiencia dos tres anos de estancia nos campos españois.

As descricións de espazos e situacións preséntaas o narrador espidas de detalles, pero resultan abondo claras para que o lector vexa a magnitude da traxedia vivida polos refuxiados republicanos perdidos no espazo e no tempo:

A nosa vida transcorría monótona e aburrida, tendidos a maior parte do tempo sobre a area, que sempre foi elemento característico dos campos de concentración franceses de refuxiados, establecidos en longas praias sen vestixio ningún de vida vexetal que rompese a desértica aridez do panorama (p.33).

Nunha prosa clara e sinxela conta situacións dramáticas coma quen fala de feitos anódinos e cotiáns. O recurso ao humor permite crear esta sensación narrativa. 

Á parte do inicio do exilio son poucas as datas que nos dá o autor, pero abondas para situármonos no contexto europeo do momento e das concecuencias que tivo para os refuxiados. Velaí as datas destacadas: 

• 3-9-1939: estado de guerra Francia-Alemaña
• 4-10-1939: traslado ao campo de Argelès-sur-Mer porque o exército francés necesitaba as instalacións de Le Barcarès
• febreiro de 1940: a marcha adversa da guerra para Francia converte os refuxiados "nun peso francamente molesto"  que se reflicte "no parco das racións de comidas, que nunca foron abundantes" (p. 115)
• 13-2-1940: "O día trece fago os 23 anos. Coméntoo e Aniceto Martínez á vez que me felicita dime co seu fino humos andaluz 'Xa es maior de idade, de maneira que a partir de agora podes andar só pala vida'. Río do consello que chega con case catro anos de atraso" (p. 116)
• 14-6-1940: cae París.
• 22-6-1940: sinatura do armisticio Francia-Alemaña, que "Hitler, en desquite polo Tratado de Versalles, impón que se realice, como na guerra do 14, no bosque de Compiègne, no mesmo vagón utilizado daquela [...] (p. 153)

Como se pode apreciar, o autor pertence a esa xeración de mozos que maduraron a marchas forzadas, levados polos duros acontecementos que lles tocou vivir. O regreso forzoso a España supúxolle tres anos de prisión e a entrada nesa etapa que o poeta Celso Emilio Ferreiro etiquetou como longa noite de pedra.

_________________________________

SANTIAGO RODRÍGUEZ SALINAS. Illote P. Barraca 16. Vigo, Galaxia 2021.

Holodomor tamén para as linguas

Imaxe: Galipedia: Holodomor

Hambruna roja. La guerra de Stalin contra Ucrania, de Anne Applebaum (Barcelona, Penguin Random House, 2019) non se centra só no periodo da fame negra (1932-34), senón que fai unha aproximación á "cuestión ucraniana" dende a Idade Media para explicar como non foi posible un Estado soberano ata finais do século XX.

Lingua e cultura ucraínas estaban xa definidas na Idade Media. A identidade nacional foise conformando ao longo da historia, sobre todo nos séculos XVII e XVIII, e foi recoñecida por intlectuais de prestixio: "L'Ucraine a toujours aspiré à être libre", deixou escrito Voltaire. Non ocorría o mesmo coas marcas territoriais, polo menos no seu lado occidental. Se cadra foi este o detalle que propiciou o baile de donos, nomeadamente polacos e rusos, que andaban á retesía para o reparto da torta.

Como vén sendo habitual cando se trata de chamarse a donos dunha leira allea cómpre eliminar as marcas que a identifiquen. E así se tentou facer coa lingua, a cultura e os elementos simbólicos ucraínos, con maior ou menor intensidade e con diversos métodos, ao longo da historia. O uso da fame provocada intencionadamente para someter o país é o fío condutor do libro de Applebaum. A crueldade de Stalin fixo da fame a principal ferramenta para converter a Ucraína nunha provincia sen identidade da Rusia soviética e, asemade, para ir dando aviso a outros territorios do que podían esperar se non musgaban a orella.

Os mortos por fame e os desprazados cóntanse por millóns. Os anos da fame negra (1932-34) transcorreron baixo a bota soviética, pero pode afirmarse que fartura --salvo de miseria-- non a houbo na zona en toda a primeira metade do século XX. Mortos e superviventes non só padeceron privación de comida, vestido e vivenda; tamén padeceron outras privacións de carácter inmaterial. Este é o aspecto no que imos reparar aquí.

Nas leas armadas producidas ao longo da historia entre os distintos amos do territorio téñense atopado soldados de fala ucraína en ambos os bandos contendentes, mais isto non foi atranco para consideraren os ucraínos, independentemente do bando que lles tocase, como distintos na lingua, usos, costumes, relixión, música, comidas... As afectacións viñan cando tal recoñecida identidade non interesaba á parte dominante. Por exemplo, os burócratas e mesmo os académicos rusos consideraban o ucraíno como un dialecto do ruso, un patois, que "non tiña dereito a unha existencia independente (cfr. p. 18) e usábase entre escritores rusos como elemento caracterizador da fala dos labregos.

Os polacos, pola súa vez, insistían en considerar as terras ucraínas como "fronteira non civilizada á que eles levaron a cultura e as institucións do Estado" (p. 19). Como as clases dominantes que falaban outras linguas distintas do ucraíno se asentaban en zonas urbanas e os monolingües ucraínos ocupaban as zonas rurais non se tardou en considerar estas zonas como "retrógadas e primitivas", consideración da que non se librou o idioma. E a escolla desta lingua por parte dos intelectuais comportáballes a sospeita de subversivos ou antisistema. Por suposto, estaba fóra do ámbito oficial pero era o idioma poético e de ámbito privado. No século XIX gañou a etiqueta non sempre santa de "nacionalista", que baixo o imperio ruso significaba unha ameaza para o goberno central o mesmo que para os boxeviques que se fixeron posteriormente co poder. A súa prohibición baseouse na falacia de que non era un idioma. No fondo estaba o medo a que a normalización do ucraíno en todos os ámbitos (ensino, xustiza, administración, lexislación...) suporía unha "alteración perigosa" para a unidade do Estado. Isto significou manter unha boa parte da poboación no analfabetismo ou nunha deficiente formación educativa, así como a trasfega de falantes para o ruso porque era a lingua na que podían progresar socialmente. Baixo o poder dos tsares prohibíronse libros, publicacións, libretos musicais e teatro en ucraíno, así como as actividades das agrupacións da sociedade civil. Paralelamente, cara ao territorio ucraíno foron atraéndose xentes doutras falas co engado da industrialización das cidades. Todas estas medidas foron corrixidas e aumentadas a medida que os soviets se afianzaron no poder. Cando se carece de Estado e de poder político a literatura e a arte convértense na canle do espírito patriótico. Nin que dicir ten que canda a independencia política e o crecemento económico medran a produción e a difusión lingüística e mais o orgullo e a paga emocional que os falantes ofrecen ao seu idioma.

A traxectoria normalizadora non durou moito e coa chegada dos bolxeviques ao poder revirouse de vez, nomeadamente baixo a etapa staliniana. Stalin concibía a Ucraína economicamente como despensa e politicamente como provincia sen identidade. E non dubidou en empregar toda a forza do poder, do exército vermello e do aparello de propaganda para o logro dos seus obxectivos. Así que tornou a prohibición da prensa ucraína, botouse o idioma fóra das aulas, pecháronse teatros, elimináronse libros de texto e outros materiais e non volveron editar as gramáticas e dicionarios doutras épocas; podíaselle disparar impunemente a calquera que falase ucraíno ou o parecese (p. 91). Acompañáronse estas accións coa aniquilación das elites e cunha feroz campaña de demonización ideolóxica das manifestacións culturais en ucraíno. Converteuse este idioma nunha lingua inferior, de aldeáns, de granxa (pp. 90-1), fronte ao ruso, idioma superior e urbano. Expresarse en ucraíno era identificarse como "pequenoburgués", "nacionalista", "contrarrevolucionario" (p. 91), etiquetas que podían levar a calquera ao cárcere, ao gulag ou ao paredón. Creose, en definitiva, un clima no que toda relación coa lingua nai resultase tóxica e perigosa.

Malia a hostilidade amosada dende o poder, o programa de sometemento non deu acabado coa identificación do país coa súa lingua e a súa cultura. E a Ucraína figura nos mapas dende 1991 como país independente  co ucraíno como lingua oficial. Como se pode supoñer, a maioría da poboación tamén coñece o ruso, froito da pertenza á URSS. Tamén padece outras secuelas menos gratas froito desa mesma relación.

Todo este drama histórico do que nos fala Anne Applebaum (negado por algúns onte e hoxe), ocorrido nun país tan afastado de nós xeografica e culturalmente, ecoa con estraña familiaridade no proceso lingüicida vivido no noroeste ibérico. ¿Va que si? Se cadra, é no momento presente onde se aprecian as diferenzas. Mais este é outro cantar.

Deixo aquí un par de recensións da obra referida:

• Adam Hochschild, "Hambruna roja. La guerra de Stalin contra Ucrania", El Cultural, 18-02-2019: https://elcultural.com/Hambruna-roja-La-guerra-de-Stalin-contra-Ucrania.
• Rodrigo, "Hambruna roja - Anne Applebaum", Hislibris: https://www.hislibris.com/hambruna-roja-anne-applebaum/

Xoán C. Abad / Evaristo Pereira: "O soño crebado. Da República á Guerra Civil en Vigo e na súa bisbarra"

Imaxe: O soño crebado/IEV

O soño crebado é unha exposición amena e didáctica sobre a aniquilación da II República polo bando vencedor da Guerra Civil de 1936. O título é unha declaración de intencións: recolle o sentir tanto daqueles que viviron os feitos narrados coma dos que xa nados na ditadura e mesmo na actual democracia percibiron aquel intento de réxime político como unha ventá aberta á esperanza que se atrancou de golpe. A obra é unha achega clarificadora a ese período traumático da historia das Españas que aínda alporiza hoxe a algúns sectores políticos que xa non  viviron os feitos pero que deben de se considerar herdeiros do bando vencedor. Neste "caderno didáctico" non se xulga nin se condena; expóñense sinxelamente os feitos sen tapullos nin preocupación pola corrección política.

Cómpre sinalar que a obra é máis ambiciosa do que o título suxire: o marco cronolóxico esténdese dende as etapas precedentes á República ata os anos posteriores ao remate da II Guerra Mundial; o espazo xeográfico expándese máis alá de Vigo e bisbarra, e os feitos narrados, mesmo sendo locais, poden considerarse exemplos concretos dun estilo de actuación extrapolable ao resto da Península e a outros países europeos. Non estamos, xa que logo, ante un humilde caderno didáctico de historia local, senón ante un auténtico tratado que estuda unha etapa concreta da virulenta historia do século XX partindo dun escenario local pero sen deixar de ollo o espazo global que inflúe sobre ela.

 Expostos os precedentes dos tempos da República, o estudo céntrase na esperanza que esperta o novo réxime na sociedade, especialmente entre as clases populares, nos vaivéns padecidos pola incipiente República, no levantamento militar e, conseguido o control do territorio polo exército sublevado, nas consecuencias que tivo na bisbarra o desenvolvemento da guerra: recrutamento de soldados para as distintas frontes, requisa de medios materias, control da poboación por medios violentos (detencións, xuízos sumarísimos, paseos, sacas, fusilamentos...) e accións de propaganda para xustificación e lucimento do bando vitorioso. Os mecanismos de defensa dos leais á República crean entobados, fuxidos e guerrilleiros. A marcha da guerra provoca na cidade e bisbarra a habilitación de cuartelillos, centros de detención, campos de concentración, hospitais...

A traxedia tórnase máis vívida cando escenario e personaxes resultan familiares. A información gráfica que se achega amósase eficaz neste sentido. Na inmensa traxedia que supón o exterminio do inimigo interior (los malos españoles) hai episodios que puideron ser publicados no exilio polos que deron fuxido das gadoupas dos perseguidores. Outros malamente lograron resistir a corrosión do tempo e o sudario de silencio con que os taparon os vencedores. E outros episodios especialmente punxentes tiveron desenvolvemento literario, coma o das vítimas do bou Eva, ás que Unha morte lanzal, de Julián Rodríguez Novo, rende sentida homenaxe. No estudo aparecen nomes de infausta memoria pola súa crueldade e nomes de xentes que non merecían a morte que lles deron. O libro recórdanos todos: uns para que deprendamos a non repetir a historia, outros para devolverlles a honra que a barbarie lles roubou. Entre os miles de títulos publicados sobre o tema aquí tratado, este "caderno didáctico" que temos entre mans resulta ser un bo antídoto contra a desmemoria.
____________________________________________
Xoán C. Abad / Evaristo Pereira: O soño crebado. Da República á Guerra Civil en Vigo e na súa bisbarra. Vigo, Instituto de Estudos Vigueses, 2019.

"Tendréis envidia de los muertos"

Imaxe:Historia de Iberia Vieja 162

Leo na revista Historia de Iberia Vieja (número 162, decembro de 2018)  o artigo "Campos de concentración en España", de Bruno Cardeñosa. Censa o autor 188 campos e dá detalles do trato exquisito que recibían os inquilinos desas residencias. Trato que sintetiza perfectamente a frase premonitoria de Ernesto Giménez Caballero: "Tendréis envidia de los muertos". Un estudo máis amplo e recente de Carlos Hernández, Los campos de concentración de Franco, aumenta a cifra en bastantes máis.
Para saber do trato que recibían os presos remítome, para empezar, ás fontes enriba sinaladas. Soamente quixera reparar na toponimia do mapa que acompaña o artigo citado, porque se trata da toponimia dos amos dos campos de concentración. Case que o único estraño é a posición de Camposancos. Os topónimos deturpados a machadazos levan camiño de se converteren nun endemismo. Houbo un coñecido defensor do galeguismo cordial que considerou tales nomes como "sinónimos enriquecedores". Non logro saber o que enriquecen. E hai xente que vai máis alá e que se nega redondamente a recoñecer que os lugares tivesen outro nome que el de siempre porque toda la vida se llamó así.
Pero se ningún topónimo do noroeste resulta impronunciable para calquera falante do leste do valado de grelos (greloseto para entendérmonos), ¿a que vén tanta teimosía na deturpación? Pois a única razón que queda é a que se le no pé dun debuxo de Castelao: a nosa terra non é nosa. Cómpre indicarlles claramente aos mandados que non son donos da súa terra, que o nome que lle puxeron non vale, que saiban de vez que lles varreron a terra de debaixo dos pés.
Se houbo xente que tivo o callo de "hospedar" unha boa masa de concidadáns en campos de concentración ou mesmo de deixar a un semellante enterrado coma un can danado nunha foxa descoñecida e viñeron despois outras xentes que prefiren deixar a cousa como está para non desenterrar odios... calquera cuestión lingüicida pareceralles unha brincadeira que non ten lles por que tocar a moral. Así que, quen queira vivir en Ourense, Rianxo ou Sanxenxo que saiba que estaría a vivir nunha distopía. O sensato é vivir en Orense, Rianjo, Puebla del Caramiñal...

Isabel Blanco: "María Vinyals. Un talento rebelde"

Imaxe: Belagua

Esta biografía novelada de María Vinyals que nos presenta Isabel Blanco é un logrado "axuste de contas coa historia" (p. 120). O libro, pensado para xente nova especialmente, ten dous propósitos: divulgar e concienciar; ambos os dous logrados con creces.
A autora recorre a un vello fantasma que tece un relato de amor platónico coa protagonista e enraíza coa longa historia do castelo, isto é, con outra caste de ocupantes e outros usos dese espazo. A pantasma narradora transmite unha forte carga sentimental.
A obra esperta no lector maduro a necesidade de achegarse con máis profundidade á figura da biografada. A traxectoria vital de María Vinyals súmase á de tantos outros fillos do país que non mereceron a mala sorte que sufriron, que foron esmagados po circunstancias históricas que botaron a perder o seu talento e o seu esforzo.
Recuperar a memoria de figuras como María Vinyals e honralas fará delas fermento de ilusión e esperanza e animará a seguir o seu exemplo a cantas xeracións veñan detrás. Recuperar a memoria é recuperar o sentido da vida.

Dictiografía

• Manrique Fernández, "Isabel Blanco, María Vinyals, un talento rebelde", en Comarcas na rede, 17-08-2018: http://www.comarcasnarede.com/colaboradores/o-meu-andel/item/10923-isabel-blanco-maria-vinyals-un-talento-rebelde
• Luz Beloso, "María Vinyals. Un talento rebelde", en Luz Beloso Ilustración, 07-06-2018: https://dibujosbeloso.blogspot.com/2018/06/maria-vinyals-un-talento-rebelde.html
• Uxía Pérez, "Un libro para coñecer a dimensión de María Vinyals", Metropolitano, 05-06-2018: https://metropolitano.gal/gafapasta/un-libro-para-conecer-a-dimension-de-maria-vinyals/

_________________
Isabel Blanco, María  Vinyals. Un talento rebelde. Deputación de Pontevedra / Belagua, 2018. Ilustracións de Luz Beloso.

Necroturismo e literatura

Os cemiterios son lugares que se visitan varias veces en vida, por desgraza, e unha única e definitiva vez, se Deus dá vida e saúde, de mortos. Estes primeiros días de novembro é habitual pasar polo camposanto para honrar a memoria dos defuntiños. E nas Follas das Tres Verdades non é raro tropezar coa publicidade de actividades relacionadas co tanatoturismo. Un garbeo polo cemiterio permítenos gozar da escultura, da arquitectura (feísmo incluído) ou homenaxear a memoria de ilustres persoeiros que nel descansan . Non fai falla pór exemplos coma o Panteón de Galegos Ilustres nin de grandes camposantos coma San Amaro, Boisaca ou Pereiró; calquera humilde cemiterio parroquial serviría para dar fe do que estamos a falar. No mesmo garbeo tamén nos podemos decatar do difícil que resulta ser enterrado en galego.

O necroturismo non é novo. Veume á cabeza estes días un dato que atopei no libro de José-Carlos Mainer, Falange y literatura  (Barcelona, RBA, 2013, p. 85) que vou citar aquí:

“No mucho después [das reunións aristocratizantes dos membros da célula fundadora da Falanxe] un comité de estudiantes católicos y algún periodista conocido --Mariano Rodríguez de Rivas y César González-Ruano, entre ellos-- decidieron conmemorar a su manera el centenario del Romanticismo que Francia hizo coincidir con el del estreno de Hernani, en 1930, y los españoles con el nacimiento de Bécquer, en 1936. Desde la primera fecha se hablaba mucho de una vuelta a los valores sinceros y violentos del Romanticismo, vinculados siempre a la izquierda política, como puso de relieve un libro de José Díaz Fernández, El nuevo Romanticismo. Pero los citados celebrantes organizaron las “Visitas de arte a los cementerios de Madrid”, que, más bien, buscaban la dimensión esteticista de lo romántico y, en el fondo, una vindicación del sentimentalismo inequívocamente burgués --y también aristocratizante-- de aquella centuria. Agustín de Foxá fue uno de los asiduos a las visitas y no en vano, la sección de “Poemas románticos” de su libro El toro, la muerte y el agua (1936) [...] le granjeó un notable reconocimiento de tirios y troyanos”.

Imaxe: Público.es

O remate desta historia (se é que rematou) tivo máis violencia ca romanticismo, enterrou a cultura e moitas vidas ás que non lles deixaron ter o remate que merecen as xentes de ben, como tristemente sabemos todos. Deus queira que non volvan tempos tan triunfais.

Xuristas das Irmandades da Fala

Os traballos que recolle este libro conforman un profundo capítulo da sociolingüística dos últimos cen anos no que portén ao campo da administración de xustiza. Céntrase na época das Irmandades e chega aos nosos días. Ofrece relación e biografías sucintas dos xuristas salientables: Manuel Banet Fontenla, Fermín Bouza Brey, Salvador Cabeza de León, Roberto González Pastoriza, Arturo Noguerol Buján, Valentín Paz Andrade, Lois Peña Novo, Luís Porteiro Garea. A nómina alárgase coa relación de persoeiros comprometidos coa lingua e, directa ou indirectamente, relacionados co Dereito (pp. 22-26). Os estudos de Xosé Manuel Pacho Blanco e Xaquín Monteagudo Romero ofrecen un amplo panorama da época, do movemento irmandiño e dos xuristas achegados, así como do panorama previo do século XIX.

Mais non se trataba só de levar a lingua ao exercicio da xustiza, tamén cumpría estudar o Dereito galego, especialmente o civil. Así o podemos ver nos traballos dedicados especificamente a Lois Peña Novo (da autoría de Manuel Roca Cendán), a Roberto González Pastoriza (de Xurxo Martínez González), a Fermín Bouza Brey e Trillo (de Clodio González Pérez), a Manuel Banet Fontenla (de Henrique Harguindey Banet) e a Lois Tobío (de Xulio Ríos).

Do momento actual ocúpanse senllos traballos de Carlos García Varela (“A situación do galego na administración de xustiza segundo os informes do Consello de Europa”) e Dalila Dopazo, Sandra Piñeiro e Luís Villares (“Un conto centenario”). Analizan o percorrido e os atrancos da lingua para a súa normalización neste campo.

No remate de contas, estamos hoxe case que na mesma. Lembramos e recoñecemos un mundo de xente que loitou pola dignidade da lingua --que tamén é dignidade persoal-- en tempos escuros e difíciles, que logrou transmitir ilusión e esperanza, pero que, pasados cen anos, os soños desta xente aínda están lonxe de se veren cumpridos. Soños que se resumen nos derradeiros parágrafos deste libro:

“As verbas de Porteiro Garea volven a nós coma ecos non escoitados nas esferas do poder: cómpre esixir a galeguización completa da administración, dos seus axentes e dos seus medios, como única garantía para a cidadanía de xustiza e fidelidade.

Todo o demais, son contos” (p. 192).

Dictiografía

• Xosé González Martínez, “Xuristas das Irmandades da Fala demandaron o uso do galego nas instancias xudiciais”, Mundiario, 25-07-2016.
• Xosé González Martínez, “En Monforte de Lemos co dereito”, Faro de Vigo, 08-03-2016.
• Francisco Albo, “Monforte recupera a figura do dirixente galeguista histórico Manuel Banet”, La Voz de Galicia, 07-06-2016.

---

VARIOS, Xuristas das Irmandades da Fala. Vigo, Asociación de Funcionarios para a Normalización Lingüística, 2016.

Xulio Ríos. Lois Tobío, un Galego de lei

Imaxe: igadi.org

Xulio Ríos desenvolve esta biografía de Lois Tobío (Viveiro, 1906-Madrid, 2003) seguindo tres liñas básicas:

1. Aspectos clave da traxectoria vital de Lois Tobío.
2. As principais facetas da súa personalidade.
3. As grandes constantes de personalidade do biografado.

Ao debruzármonos sobre o traballo de Xulio Ríos vemos un dos trazos máis salientables de Lois Tobío: o carácter polifacético. Licenciado en Dereito, encamiñou a súa vida pola vía da diplomacia, mais tamén foi un incansable e xeneroso tradutor, un avisado analista da situación política que lle tocou vivir, un divulgador de temas políticos, sociais e históricos, un traballador competente con dotes organizativas, un lector voraz e amante de todo canto se relaciona co mundo da cultura.
Xulio Ríos defínenos a faceta pública de Tobío con tres adxectivos: diplomático, republicano e galeguista, convertidos en principios que guiaron o seu labor malia os tabanazos que lle supuxo a guerra civil.
Sen deixar de lado o sentimento da Terra, Lois Tobío percorre o mundo por razóns de traballlo (Berlín, Sofía...) ou por causa do exilio (Cuba, Nova York, México, Montevideo) ata que as circunstancias lle permiten regresar a España.
Das principais facetas da súa personalidade destaca Xulio Ríos o carácter político galeguista e, asemade, universalista "porque formou parte dunha xeración formada e educada na valiosísima idea do progreso con identidade, do positivo valor do noso achegamento ao exterior para sermos máis e mellores. É o universalismo galeguista que debería ser o noso pan de cada día, a nosa biblia en tempos de mundialización" (p. 110). Esta faceta alicerza as outras dúas: a de tradutor (cómpre que grandes escritores --Keats, Rilke, Baudelaire, Rimbaud-- falen galego, ou ensaístas e teóricos da política --Heller, por exemplo-- sexan coñecidos nas sociedades veciñas) e a de divulgador e animador cultural en prensa e radio.
Para Xulio Ríos, as grandes constantes que guían a traxectoria vital e o labor de Lois Tobío son:

1. A curiosidade intelectual, que o afasta do chovinismo e o leva a exploración doutras culturas.
2. A sensibilidade progresista, manifesta na súa preocupación pola xustiza social.
3. A competencia e os dotes de organización cos que logra aconxuntar nun traballo común persoas valiosas de ideoloxías ás veces incompatibles.

Nun esforzo pola recuperación da nosa memoria, Xulio Ríos reivindica con esta biografía unha personalidade senlleira, de quen os concidadáns podemos sentirnos orgullosos. Unha personalidade que merece ser admirada e imitada. Unha personalidade que iniciou un labor que debe ser continuado para seguir reconstruíndo o que os salvaxes embates da nosa historia deixaron esborrallado.
___________________________
Xulio Ríos, Lois Tobío, un Galego de lei. Deputación de Pontevedra, 2015.

Afonso Eiré, Eu estaba alí. Pequenas historias de Galiza

Imaxe: Hércules Ediciones

O marco cronolóxico destas “pequenas historias” que debulla Afonso Eiré abrangue de marzo de 1965 a decembro de 2001. Comeza coa caza do “fuxido” Luís Castro Veiga (O Piloto) e remata coa ruptura do BNG. Polo medio vanse relatando feitos que representan as pezas máis salientables da historia recente do país: as folgas do 72, a morte de significados antifascistas, a defensa da terra ante a usurpación de grandes empresas, a defensa da natureza e medio ambiente ameazados por axentes do mesmo estilo, o Estatuto aprobado pola minoría, as gadoupadas dos saudosos da ditadura, as loitas intestinas dos nacionalistas (sempre na encrucillada) e do perenne partido gobernante, a disolución do vello Partido Galeguista, o sindicalismo agrario, a persecución legal da lingua e dos seus defensores, Nunca Máis…

Esta monza de 22 historias ofrecen ao lector de hoxe unha visión abondo completa da traxectoria do país no último medio século. Unha traxectoria chea de atrancos que esixiron do pobo un esforzo non cativo para dalos superado e que non sempre se viron coroados polo triunfo e, no que portén ao nacionalismo, un traballo sacrificado que non tivo a recompensa dos votos.

O autor relata os acontecementos sen agachar compromiso nin ideoloxía e deixa que os feitos falen por si mesmos. O lector, se é unha miga malpensado, decatarase de como nestes lares fomos pasando da crueldade institucionalizada é renartería igualmente institucionalizada. Perdedores, os de sempre. Queda algunha migalliña de compango para o consolo.

Se cadra é este un libro demasiado gordo para nativos dixitais, pero deberían lelo, así e todo. Especialmente os rapaces da era posprestige, porque se é bo mirar para o futuro, por negro que se presente, aínda é mellor enfocalo dende a perspectiva da memoria, especialmente cando xa non está alumeada polo lábaro da folla do xornal ou dos noticiarios. Para non volver a ser o que xa fomos.

Falan do libro

• Eu estaba alí. Presentación editorial.
• Ramón Cuaño, “Afonso Eiré sale al rescate ‘da memoria colectiva de Galicia’”, El Correo Gallego, 15-5-2014.
• César Lorenzo Gil entrevista a Afonso Eiré, en Biosbardia, 01-09-2014.
• “Afonso Eiré, xornalista e escritor, autor do libro Eu estaba alí”, CRTVG, 30-05-2014.

---

Afonso Eiré, Eu estaba alí. Pequenas historias de Galiza. A Coruña, Hércules de Ediciones, 2014, segunda edición.

MEIRANDE (Centro de Interpretación da Batalla e do Patrimonio Cultural de Rande)

Imaxe: Facebook do nuseo

O Museo de Rande, coma quen di, acaba de nacer: inaugurouse en 2013. Ainda é un naipelo, pero amosa posibilidades de medrar en moitos aspectos. Nós visitámolo no primeiro aniversario e agasalláronnos cun trato exquisito.
Soamente pola paisaxe xa paga a pena a visita. Para os docentes presenta ademais unhas excelentes ferramentas didácticas á hora de explicar etapas e feitos fundamentais na historia europea e local.
O cometido principal do museo é a batalla de Rande (23-10-1702), vista tanto nos seus aspectos locais coma na súa importancia dentro da política europea do século XVIII: decadencia do imperio español, cambio de dinastía, España singular centralizada... Outro dos aspectos estudados no museo está relacionado coa axuda da Nova España á Alemaña nacionalsocialista. Non menos interese ten a actividade económica da fábrica que acolle o museo e da súa contorna, tanto contemplada dende a perspectiva histórica como actual.
MEIRANDE adoita ser noticia na prensa por actividades como as rutas culturais pola contorna ou as escenificacións históricas.

Meirande from revoltadafreixa

Heliane Bernard / Olivier Charpentier, 'Guernica'

Imaxe: Kalandraka.com

Heliane Bernard (historiadora) e Olivier Charpentier (ilustrador) vanlle dando corpo ao proceso creativo do Guernica. Acoutan o período histórico de febreiro de 1936 a maio de 1937, é dicir, dende a subida ao poder da Fronte Popular ata o remate do cadro que recolle a pavorosa sacudida que significou o bombardeo da vila vasca (26-04-1937). O relato deseñado segue o fío do acontecemento histórico e engádelle o noxo e o horror que a barbarie produciu no ánimo do artista. Ante os ollos do lector, acontecemtos históricos e sentimentos íntimos van confluíndo para explicar a xénese dun mural que recolle a esencia dun país desfeito por unha guerra fratricida e preludia unha etapa negra na historia da humanidade provocada por réximes políticos alicerzados no odio.
Compleméntase o álbum cunha exposición didáctica sobre o acontecemento histórico, un retallo biográfico de Pablo Picasso, unha descrición da súa traxectoria artística e unha análise do Guernica e das súas particulares vicisitudes.
___________
Heliane Bernard / Olivier Charpentier, Guernica. Pontevedra, Kalandraka, 2008. Tradución de Emma Lázare.

Alexandre Bóveda e Federico García Lorca

Bóveda. Imaxe do CEDAB

Alexandre Bóveda

1. Cúmprense 78 anos da morte do líder galeguista (Galicia Hoxe, 17-08-2011).
2. Lembranza de Alexandre Bóveda nos concellos de Pontevedra e Poio (Diario de Pontevedra, 17-08-2011).

Imaxe: Camiño do Faro Ediciones

Federico García Lorca

1. “A memoria de Lorca vive 75 anos despois do seu asasinato” (Xornal.com, 17-08-2011).
2. “Lorca confírmase como unha voz clásica aos 75 anos da súa morte” (La Voz de Galicia, 17-08-2011).
3. “O estreito vínculo do escritor con Galicia” (La Voz de Galicia, 17-08-2011).
4. “Lorca, clásico inimitable a los 75 años de su muerte” (El Correo Gallego, 17-08-2011).
5. Lorca vive (El Mundo, 17-08-2011).