María Victoria Moreno. Onde o aire non era brisa

0. Ábrese a obra cun prólogo de Pedro Ferriol que nos conta a xénese desta novela que nacera cun nome e nun idioma distintos 36 anos antes.
A novela está baseada "nas experiencias dunha mestra nova que chega a unha vila de caciques e que salienta as lacras da década de 1960, na que imperaban as conspiracións, a pobreza, o poder eclesiástico e o analfabetismo; unha etapa dura para os que a viviron" (p. 9).

1. María Victoria Moreno cóntanos un retallo da vida dunha mestra nova que se enfronta con temor e ilusión ó seu primeiro traballo. Tócalle unha escola no rural, afastada do mundo civilizado mesmo para unha vila perdida como Alcores de Donalvar.
A través dos ollos de Elena, a moza mestra, vemos a España mesetaria e rural. Xentes que se moven en sombra, maletas maltratadas por un revisor túzaro que goberna un autobús escancelado que comunica cun mundo descoñecido.
A novela tráenos á memoria a España dos anos sesenta. Aínda é a de vencedores e vencidos: contrólanse as ideas, recórdase comenenciudamente o pasado, defínese a xente por bandos, márcanse as clases sociais ("o recendo a colonia sinala moitas fronteiras", p. 72), practícase a caridade fachendosa e négase a xustiza máis elemental. María Victoria Moreno mete o lector nese ambiente irrespirable -o aire non é brisa- que Elena procura cambiar a golpe de esforzo e ilusión.

2. No mundo pecho de Alcores de Donalvar, Elena vai abrindo algún furo para respirar: vai satisfacendo as ansias de coñecemento dos alumnos, consegue a parte do leite americano que lle corresponde á escola, esperta a conciencia social... En definitiva, escasos logros pero de grande valor simbólico. Sobrevivir nese mundo física e mentalmente pechado esixe un enorme esforzo de vontade. A avellentada mestra Margarita, "que sabía moito de pobreza e de orde", é un perfecto exemplo do que dicimos. Aínda así, ó lector parécelle que a súa morte provócalla máis o noxo cá enfermidade.
Mesmo os personaxes máis sans acaban sucumbindo á prodremia ambiental. Para algúns, coma a Gueta ou a súa filla, é o seu medio natural. Outros, coma don Andrés ou Fernando (namorado de Elena), prefiren sacar partido adaptándose ás circunstancias. A Fernando, por exemplo, non importarlle moito deixar a Elena colgada para aproveitar as vantaxes profesionais e económicas da familia de Purita.
Para os desconformes -Elena entre eles- as febles esperanzas dun mundo mellor van nas maletas. Cando remata o curso e retorna onda os seus, o pensamento de Elena faise ladaíña que segue o ritmo da marcha do autobús. Ladaíña da maleta na que vai a vida da xente que foxe (cfr. p. 147): "A ladaíña das maletas era intemporal" (p. 150).

3. A carón desta "intemporal" ladaíña das maletas temos o detemento do tempo: "Alcores do Donalvar, onde o reloxo sen setas nin latexos da torre era todo un símbolo de intemporalidade" (p. 125). Se lle engadimos que "sobre os campos o aire víase. O aire víase" (p. 134) xa temos os dous elementos básicos cos que a autora logra transmitir ó lector a atmosfera abafante da ditadura.
O feito máis salientable contra o sistema protagonízano, curiosamente, os segadores galegos, que non dubidan en botar man do terrorismo agrario unha vez esgotados os medios civilizados na defensa dos seus dereitos.

4. Quitado o xesto rebelde dos galegos, o resto dos conflitos sociais mantéñense latentes no ámbito público e rebentan no privado: matrimonios amañados que se sosteñen por comenencia ou porque non queda outra; liortas familiares que continúan a loita fratricida da guerra civil; mulleres e nenos convertidos en vencidos dos vencidos...

5. Sobre a novela e a autora:

• Ficha da autora.
• Presentación da novela.
• Noticia da presentación en ANT.
• Recensión: Francisco Martínez Bouzas, "Do escritor secuestrado".
• Crítica da novela: Lorena Domínguez Mallo, "As fotografías da caixa de madeira".
• Necrolóxica.

___________________________________
María Victoria Moreno, Onde o aire non era brisa. Vigo, Galaxia, 2009. Tradución Xavier Senín.

Imaxes: María Victoria Moreno (foto A Nosa Terra); capa da novela (editorial Galaxia).