Julio Camba: acento, prosodia e allo.

0. Acabo de ler unha escolma de artigos de Julio Camba presentada baixo o título Maneras de ser español. Libro de tapas duras, con foto do autor elegantemente vestido e título en rojo y gualda. Ediciones Luca de Tena, Madrid, 2008. Leva unha interesante introdución de Almudena Revilla Guijarro precedida dun artigo recordatorio do primeiro cabodano do autor asinado por César González-Ruano. O libro componse de nove seccións que van desenvolvendo distintas facetas destas Maneras de ser español, comezando pola definición de "ser español", seguindo pola política (crónicas parlamentarias), o espírito anárquico, a capital, as dúas Españas, a pluralidade de España, a cociña, o periodismo... O artigo máis antigo é de 1904 e o máis achegado a nós dos anos cincuenta. Así e todo, resulta sorprendente a "actualidade" das crónicas parlamentarias. Se lle quitamos algún nome que nos identifique o momento histórico sobre o que escribe, moitas desas crónicas podía asinalas hoxe mesmo... e serían suaves, así e todo.

1. O que peor leva Camba é o asunto da pluralidade de España. Esta cuestión pono furioso de vez. Resúltalle imposible ver máis variacións cás do traxe rexional, a comida ou a división provincial. Ás veces mesmo entra en contradicións: quéixase de que os estranxeiros ou mesmo os españolitos que andan polo estranxeiro vexan os seus paisanos disfrazados con sombreiro cordobés e sachando con acento andaluz, pero a Camba pásalle algo semellante cando ve os españolitos en España. A percepción que o arousán ten da pluralidade de España é aguzada na lingua e roma no razoamento. Igual ca hoxe en día, tamén os cataláns levan a peor parte na crítica do "regionalismo" porque sempre leva máis paus quen vai en cabeza.

2. Relación directa con esa perigosa pluralidade española téñena os idiomas vernáculos. Raro en Camba se temos en conta que dominaba varias e comía delas. Ou non tan raro... se temos en conta que das linguas vernáculas non se come. Ha ser isto último. Do catalán fala Julio Camba en clave de traxedia (pp. 186-7): "A todos los españoles suele indignarnos mucho que los catalanes hablen catalán. Hay algo, sin embargo, que nos indigna más todavía, y es el que hablen castellano". E métese logo co acento catalán -ten obsesión polo tema-, como algo "terrible" do que os cataláns non se poden desprender. "El catalán, por razón de su acento, está incapacitado para la mayoría de las cosas en cuanto sale de Cataluña". O artigo que se cita mantén esta liña do cabo á cruz. Seica lle acarrexou ó autor unha boa restra de cualificativos como para adornar toda a súa árbore xenealóxica ata Adán ou máis alá.
Despois de nos describir a traxedia do catalán, pasa a revelarnos o segredo do vascuence. Supoñendo que exista tal lingua, deberá de ter unhas cincocentas palabras; o resto "son una hábil invención" (p. 201). Se hai un rico vocabulario vascuence, o depositario é Mourlane Michelena, que o emprega para falar só.
Os galegos, coma sempre, viaxamos con billete de terceira. "Galicia es un país encantador; pero tiene un inconveniente: el galleguismo" (p. 205). (Escribiu "país", pero creo que non chega a definir esta palabra; se o fixo, non me decatei.) O "regionalismo" cualifícao de "cursilería". Tocante á lingua dese "país" só serve para "hacer versos, conmprar pescado y hablarles a las gallinas" (p. 207). ¿E o acentiño? Pues el acentiño... depende: por un lado, pódese "pasar" (p. 186); por outro, condénanos á mudez artística ("Nosotras somos gallegas y en esta compañía no se puede tener acento"; p. 212). Pero quitado isto,

"el acento es uno de los grandes encantos de Galicia. Cuando yo llegué a Galicia, los primeros amigos a quienes vi prorrumpieron en ayes lastimeros:
-¡Fulaniño! -me decían-. Vendrás muy cansadiño. ¡Pobriño!
Parecía que lloraban, y lo que hacían era manifestar una gran alegría. Son los inconvenientes de este acento tan dulce" (p. 213).

Na concepción lingüística de Julio Camba o acento é unha peza fundamental. É o prebe de calquera idioma. E como tal prebe, pode ser exquisito ou noxento: "... y aún dentro de la misma Francia, país de una cociña tan refinada, los marselleses hablan con un acento que, en su cincuenta por ciento, no tiene nada que ver con la prosodia, sino que es únicamente olor de ajos" (p. 267).
Esta teima de Camba co acento lémbrame a actitude dalgún dos meus alumnos: por Dios, que no se les note el acento que no quieren parecer montunos. Seica que lle chaman a isto autoodio ou autoxenreira ou complexo de inferioridade ou algo así. Haberá que llo preguntar a un psicólogo.
Onde creo que atina de cheo o escritor aurousán é no diagnóstico da culminación do proceso glotófago:

"No creo que haya un idioma gallego distinto del castellano. Lo que sí creo es que se podía inventar" (p. 211).

Isto si que é ser avanzado. Espero que lle pase desapercibido ós de Galicia dilingüe.

3. En Camba apréciase unha xerarquización dos idiomas baseada en prexuízos aínda hoxe vixentes: riqueza do país, poder, nivel cultural...

"Pero, además, si nosotros invadimos a Marruecos en nombre de la civilización,
mañana vendrán Francia, Inglaterra o Alemania a invadirnos a nosotros con el
mismo pretexto. En Villagarcía hay seis acorazados alemanes, de los que salen
todos los días a recorrer estas campiñas centenares de marinos. Todos ellos
hablan dos idiomas a más del alemán, y ya es sabido que, entre los marineros de
los buques españoles, lo raro es encontrar alguno que sepa el castellano. Unos
hablan el gallego, otros el catalán, otros el andaluz, y la mayoría no saben
firmar. Por grande que sea la diferencia de civilización que hay entre Marruecos
y España, no es mayor que la que hay entre España y Europa" (p. 166).

Foi publicado en 1909. Motivo: unha das guerras de Melilla. Tempo moi pasado. O malo é que algunhas destas cuestións -as lingüísticas sobre todo- aínda as podemos atopar fresquiñas nos periódicos de hoxe.

Abonda xa. Outro día atenderemos os consellos da maritornes (p. 221), que anda por Madrid endereitando os señoritos crápulas.

(Imaxe de Caixanova)